FILM
Denemarken in de jaren 70: na de dood van zijn vader, erft Erik een kast van een huis in een riante buurt. Met zijn vrouw Anna en dochter Freja betreedt hij voor het eerst in vele jaren zijn geboortehuis, maar zijn besluit staat meteen vast: te duur voor een architectuurleraar en een tv-presentatrice bij de DR en bovendien veel te groot voor twee volwassenen en een tienerdochter. Een makelaar voorspelt dat hij minstens 1 miljoen Deense Kroon voor het pand kan vangen en daar kan Erik zich wel wat bij voorstellen. Anna en Freja zijn evenwel meteen verliefd op het huis van Freja’s grootvader en zij willen er graag komen wonen. Om Eriks bezwaren te counteren stelt Anna voor om een commune op te richten: er zijn vast een aantal goede vrienden die geïnteresseerd zijn. Ze heeft alvast één oude vriend gebeld en die is enthousiast. Erik maakt bezwaren tegen het plan – communes hebben een niet al te goede naam en faam – maar hij wil het plan een kans geven.

Een paar weken later wonen ze met z’n negenen in het grote huis: drie vrijgezellen (2 mannen en één vrouw), een jong stel met een zoontje, Erik, Anna en Freja. Het is geen clubje dat uit is op seks en drugs en rock ’n roll, maar een verzameling jonge mannen en vrouwen die zich willen ontplooien in een alternatieve samenlevingsvorm. Beslissingen worden gezamenlijk genomen (meerderheid tegen minderheid) en huisregels moeten zorgen voor een minimale leefbaarheid in de gemeenschappelijke leefruimten. Het project is een succes, tot grote vreugde van Anna, die na 15 jaar huwelijk toch een beetje uitgekeken is op de wat zeurderige praatjes van haar echtgenoot. Meer dan Erik heeft zij mensen om zich nodig. Het komt dan ook als een verrassing dat niet zíj, maar Erik uiteindelijk een buitenechtelijke relatie begint, niet met een medebewoner, maar met de 20 jaar jongere derdejaarsstudente Emma die bij hem in de klas zit. Hij vertelt het Anna op een avond in bed – eerder heeft Freja hem met Emma betrapt in de echtelijke slaapkamer – en zij is uiteraard een beetje geschokt, maar als ruimdenkende vrouw wil zij de situatie accepteren. Zíj zal uiteindelijk voorstellen om Emma in de commune op te nemen, maar Anna is minder sterk dan ze zelf vermoedt en mede omdat ze nog heel veel van Erik houdt, verliest ze uiteindelijk de controle over haar gevoelens…
 

Bij zo’n titel denk je meteen aan een film à la Lars von Trier, maar van overeenkomsten met bijv. The Idiots (1998) is er nauwelijks sprake, want Kollektivet is weliswaar een productie die veel humor bevat, maar waarin regisseur Thomas Vinterberg na een vrij luchtige start toch kiest voor een intense en dramatisch voortgang, waardoor deze film moeiteloos het niveau haalt van zijn voorganger Jagten uit 2012 (we laten zijn bewerking van de klassieker Far from the Madding Crowd uit 2015 even buiten beschouwing). Als die laatste film het bij het IMDB-publiek beter deed dan Kollektivet, dan komt dat wellicht door het zeer controversiële en gevoeligere onderwerp (kindermisbruik), want wat de vormgeving en de kwaliteit van de acteerprestaties betreft, zijn beide films beslist aan elkaar gewaagd: een film over een uiteenvallend huwelijk is nu eenmaal minder spectaculair.

Zoals eerder al aangegeven: verwacht geen film met veel bloot en overmatige seks (waarvoor communes terecht of ten onrechte berucht waren), want in de handen van Thomas Vinterberg wordt Kollektivet een intens drama van een driehoeksverhouding waarin dat allemaal een verantwoorde plaats krijgt. Is Kollektivet dan saai? Nee, eerder verrassend, want niet alleen is Vinterbergs commune atypisch (t.o.v. het beeld dat men ervan heeft), ze speelt ook een belangrijke rol in de zoektocht naar een oplossing, want de spanning tussen Anna en Erik (de stichters van de commune) brengt uiteindelijk het voortbestaan van het project in gevaar en dus is iedereen op de een of andere manier betrokken partij, terwijl tienerdochter Freja tot elke prijs wil voorkomen dat haar moeder psychisch en fysiek ten onder gaat.
 

Trine Dyrholm (A Royal Affair, 2012) neemt de hoofdrol in Kollektivet voor haar rekening, want uiteindelijk zal blijken dat Anna de spil is van het drama dat zich ontwikkelt én dat zij er het belangrijkste slachtoffer van zal zijn. Ze heeft de consequenties nl. niet goed ingeschat; ze dacht mentaal sterker te zijn dan ze in werkelijkheid is en ze heeft bovendien geen rekening gehouden met haar eigen fysieke noden, want omdat haar verliefdheid op Erik niet is verzwakt als gevolg van zijn overspel, mist ze hun lichamelijk contact. Een mooie, fiere en zelfverzekerde vrouw zien we in  nauwelijks anderhalf uur aftakelen tot een menselijk wrak en Dyrholm doet dat met een gemak dat respect afdwingt. Haar uitstekende prestatie gaat ten koste van Ulrich Thomsen (Brothers, 2004; Adam’s Apples, 2005) met wie ze eerder al samenwerkte in Susanne Biers In A Better World (2010). Aanvankelijk lijkt het alsof Erik een even belangrijke rol zal spelen, maar regisseur Thomas Vinterberg laat het personage halverwege de film grotendeels los: Erik weet niet te kiezen tussen Anna en Emma. Hij houdt van z’n vrouw én van z’n minnares. Hij doet het innerlijke conflict van Anna af als vrouwenzaken en stort zich op z’n werk, niet beseffend dat hij op die manier de door hemzelf gecreëerde problemen doorschuift naar diegene die er het slachtoffer van is. Van Ulrich Thomsens acteertalent hoeven we u beslist niet meer te overtuigen, daarvoor is zijn staat van dienst te groot en te indrukwekkend, en dat hij ook in een minder flatterende rol overeind blijft, is er het bewijs van.
 

Regisseur Thomas Vinterberg maakt in Kollektivet heel veel gebruik van close-ups om de kijker te informeren over de reacties van de personages. Dat is een goede keuze, want soms zijn er geen woorden om verdriet te helen of om te reageren op gevoelige ontboezemingen. Hij gebruikt de techniek vaak voor de reacties van dochter Freja op de intieme bekentenissen van haar moeder over het gemis aan seksueel contact met Erik, uitspraken die ze tijdens het avondlijke diner doet in aanwezigheid van alle medebewoners (zonder Erik). Het zijn pijnlijke momenten waarvoor woorden tekort schieten, maar de gezichten zeggen meer dan woorden van troost of medeleven ooit zouden kunnen betekenen. Over Martha Sofie Wallstrom Hansen is bitter weinig informatie beschikbaar op internet. Op een Deense castingsite lazen we dat ze ondertussen 19 jaar is en dat Kollektivet haar debuutfilm is. Vinterberg portretteert Freja als een tiener van een jaar of vijftien, en als gevolg van de weelderige haardos en de ingehouden acteerprestatie lijkt Hansen ook een stuk jonger dan ze in werkelijkheid is. Het gaat om een kleine en een beetje mysterieuze rol waarvoor de actrice perfect is gecast.
 

Helene Reingaard Neumann kon u in 2010 in een kleine rol aan het werk zien in Vinterbergs bioscoopfilm Submarino (2010). Haar personage Emma staat schijnbaar tussen twee vuren: haar minnaar Erik aan de ene kant, zijn echtgenote Anna aan de andere. Maar schijn bedriegt, want ondanks haar (in verhouding tot de beide ander personages) nog jonge leeftijd – ze is 26 – brengt ze ook heel veel empathie op voor de crisis die Anna doormaakt. Ze beseft dat het die haar liefde voor Erik niet zo maar kan wegcijferen, dat ze het moeilijk heeft om een goed (en misschien een beetje saai) huwelijk na 15 jaar op te geven en dat het voor Anna niet een kwestie is van wit of zwart, want er is Freja, haar en Eriks dochter, voor wie ze er samen met Erik wil zijn. 

Mocht je je afvragen hoe Thomas Vinterberg dit kluwen ontwart, dan kunnen we je in elk geval meedelen dat hij niet de gemakkelijkste oplossing heeft gezocht, waardoor Kollektivitet beslist nog een tijdje door je hoofd zal spoken.
 

BEELD EN GELUID
Scandinavische films zijn altijd heel bijzonder qua sfeer en inkleuring en dat heeft uiteraard te maken met de weersomstandigheden, waarvan Vinterberg dankbaar gebruik maakt. Soms is het beeldmateriaal heel kleurig, andere keren toont de regisseur een kaal en kleurloos landschap, winters uiteraard, met bijna uitsluitend wit en zwart en alle tinten van grijs. Technisch is de transfer helemaal in orde met veel detaillering en een goed zwartniveau. Mocht je kennis van het Deens niet goed zijn, dan zijn er Nederlandse ondertitels om je op weg te helpen.