OPERA
Claudio Monteverdi (1567-1643) is de uitvinder van het opera-genre. De première van zijn compositie Orfeo tijdens het carnaval in Mantua in 1607 wordt algemeen beschouwd als een mijlpaal in de muziek. Monteverdi componeerde religieuze muziek en publiceerde in 1587 zijn eerste Madrigalenboek, een genre waar hij heel sterk in was. Na een opleiding bij de kapelmeester van de kathedraal van Cremona treedt Monteverdi in 1590 in dienst bij hertog Vincenzo I Gonzaga als zanger en violist en klimt erop tot Cantor. In 1597 reist hij naar Vlaanderen en maakt er kennis met de grootmeesters van de Frans-Vlaamse School. Terug in Italië krijgt hij van tijdgenoten het verwijt veel te modern te zijn. In de tien jaar die volgen zal hij vanuit zijn interesse voor het madrigaal een nieuwe stijl ontwikkelen met als kenmerken eenstemmige zang, expressieve melodielijnen, een goed verstaanbare tekst en een terughoudende begeleiding. Het woord opera komt pas rond 1650 in zwang en betekent arbeid of werk en is een muzikaal genre dat dramatische handelingen op het toneel combineert met muziek. Als kunststijl is opera in zijn eenvoudigste vorm een samenspel tussen muziek, dichtkunst, toneel, soms ballet, architectuur en schilderkunst (decor en attributen), lichtkunst, mode en volkse tradities (carnaval, etc.).

Il Ritorno D'Ulisse In Patria is één van de weinige opera's van Monteverdi die de eeuwen heeft overleefd. Van Arianna uit 1608 rest ons nog alleen het lamento, andere werken van zijn hand zijn wellicht voor altijd verloren gegaan. Ritorno dateert uit 1641, twee jaar voor zijn dood, en komt tot stand tijdens zijn verblijf in Venetië, waar hij sinds 1613 kapelmeester is van de Sint-Markusdomkerk, na de opening van een operahuis in Venetië (1637). Zijn derde goed bewaarde opera componeert hij in 1642. L'Incoronazione Di Poppea is zijn laatste wapenfeit. In 1643 overlijdt hij.

Il Ritorno D'Ulisse In Patria heeft een verhaal uit de Griekse mythologie als onderwerp. Librettist Giacomo Badoaro, een man van goede afkomst en behorend tot de leidende patriciërskaste in Venetië, selecteert teksten uit het werk van Homerus, met name het verhaal over Odysseus die met een schip van de Phaiaken naar Ithaca terugkeert na tien jaar Trojaanse oorlog en er met de hulp van zijn zoon wraak neemt op de mannen die zijn vrouw Penelope lastiggevallen en de rijkdommen van zijn land verbrassen. Tegen de achtergrond van de Dertigjarige oorlog die Europa verscheurt, voert Badoaro zijn held op als een verzwakte figuur en veel minder als een bloeddorstige of meedogenloze krijgsheer. In de tijd van Monteverdi is de figuur van Odysseus niet bijzonder populair in Italië: hij is uiteraard een heiden, een voor-christelijke figuur, maar hij heeft vooral een slechte reputatie wegens zijn bloeddorstigheid. In Ritorno verschijnt hij voor het eerst in de westerse muziek. Wegens zijn zin voor vermomming, door Monteverdi op een originele en humoristische manier uitgebuit in zijn opera, worden verkleedpartijen een standaardonderdeel van operacomposities. Dat heeft vooral te maken met het feit dat opera’s aanvankelijk in de carnavalsperiode worden opgevoerd en dus een beperkt dramatisch karakter hebben. Ze dienden vooral om de toeschouwers in deze periode van totale omkering te vermaken en te verstrooien.

The London Symphony Orchestra is een mega-speler in het klassieke muziekcircuit en sinds de jaren '60 ook in toenemende mate op de cd-markt. met belangwekkende uitvoeringen o.l.v. de dirigenten Solti, Previn, Abbado, Bernstein en Karel Böhm. Ht orkest bezit de eigenschappen van toon- en kleurvariatie waardoor het verschillende gedaanten kan aannemen zonder dat de kwaliteit achteruit gaat. In de laten jaren '60 werkte het mee aan Sgt. Pepper's Lonely Hearts Club Band van The Beatles, begin jaren '70 aan de soundtrack van Star Wars van George Lukas, in een later stadium aan opnamen van het Zuid-Spaanse flamencofenomeen Camarón de la Isla, meer recentelijk aan de soundtrack van o.a. Braveheart, Raiders Of The Lost Ark, Harry Potter And The Chamber Of Secrets en Superman.

Dame Janet Baker die de rol van Penelope op zich neemt, is een alt met als specialisatie muziek van J.S. Bach en G.F. Haendel. Zij krijgt vooral waardering voor haar prestaties in het barokrepertoire (C. Monteverdi, F. Cavalli) en de opera's van W.A. Mozart en Ch.W. Gluck. Haar hoogtepunt ligt in de jaren '50 en '60 en o.a. Benjamin Britten schreef de compositie Phaedra speciaal voor haar. De bariton Benjamin Luxon was in de jaren '60 lid van de British Opera Group. Hij trad op in alle grote operahuizen in Engeland. In 1986 kreeg hij de titel van Commander of the British Empire, nadat hij vroegtijdig was teruggetreden wegens gehoorproblemen. Dirigent Raymond Leppard is een specialist in oude muziek en een autoriteit in de restauratie van oude composities. Met een fijn gevoel voor voorzichtige, vergelijkende interpretaties heeft hij baanbrekend werk verricht in de reconstructie van ontbrekende fragmenten in o.a. de opera's van Claudio Monteverdi waardoor die in de jaren’60 makkelijker hun weg vonden naar het uitvoeringsrepertoire.

Deze registratie van Monteverdi's opera oogt zeer modern. Het decor blijft beperkt tot een betegeld podium tegen een zwarte achtergrond. De spaarzame decorstukken worden via verticale kabels neergelaten en opgehesen en een aantal figuren (Zeus, Helena) zweeft op namaakwolkjes door het beeld. Het ziet er misschien allemaal een beetje à la jaren '70 uit, maar het kan er zeker mee door. De kostumering is uitbundig en barok, lichteffecten zorgen voor de nodige accenten en voor de sfeerschepping, het geheel oogt bijzonder ruimtelijk waarbij de verschillende camera’s voor close-ups en afwisseling zorgen. Actie is er weinig. Helemaal aan het begin van de evolutie van het opera-genre ligt de nadruk nog hoofdzakelijk bij het orkest en de zangpartijen. In het laatste deel van de opera, op het moment dat de huwelijkskandidaten zich bij Penelope verdringen om de boog van Ulysse te spannen, is er sprake van toenemende activiteit op het podium. Net zoals bij de meeste opera’s van W.A. Mozart moet deze productie het hebben van de muziek, van de prachtige instrumentatie, de wondermooie melodieën en de indrukwekkende koorzang. The London Symphony Orchestra (dat we jammer genoeg nooit te zien krijgen) kwijt zich verdienstelijk van zijn taak. Het geluid is voldragen en de verschillende partijen duidelijk afgelijnd; geen soepje van tientallen instrumenten hier, maar een mooi en zijig geluid, met duidelijk herkenbare tinten. Het orgel klink geweldig, de vioolpartijen zijn perfect in harmonie en nooit aarzelend. En dan de stemmen: Dame Janet Baker als Penelope heeft een vrij zware rol, die ze met overtuiging brengt. In de weinige duetten, maar vooral in de lange solo-stukken toont ze haar grote meesterschap, terwijl ze ook qua mimiek en algemene expressie geloofwaardig en interessant blijft. Bij haar tegenspelers vallen vooral de baritons op met hun machtig en diep geluid. Benjamin Luxon is gewoon indrukwekkend en heeft een rol die ruimte laat voor humor. Ook de rol van de edelen die naar de hand van de koningin dingen is in handen van kwalitatief sterke zangers met elk hun eigen fijn uitgewerkte zangpartij.

BEELD EN GELUID
Deze dvd-opname dateert van 1973 en laat dus het ergste vermoeden, maar het resultaat is meer dan behoorlijk en zelfs verbazingwekkend goed. Het gaat om een video-registratie, dus geen beschadigingen en vieze vlekken, zelfs geen beeldstoringen. De kleuren zijn zeer goed bewaard of digitaal hersteld. De hele opname blijft aangenaam om naar te kijken. Het geluid is in orde. De stemmen klinken goed zonder dat de geluidsboxen gaan trillen, er is nauwelijks geruis, het orkest klinkt zeer dichtbij en warm. Het enige storende effect komt van het kraken van het podium en het gestommel van voetstappen tijdens de opvoering. Op momenten dat er sprake is van meer dan 10 acteurs op het toneel en veel beweging wordt de aandacht afgeleid en vooral het luisterplezier bedorven. Het is een detail, maar vooral een consequentie waarmee operaliefhebbers in de beste operahuizen ter wereld worden geconfronteerd, toch lijkt het als registratie op een videoband of een dvd meer op te vallen.

EXTRA'S
Deze dvd bevat geen extra's.

CONCLUSIE
Il Ritorno D'Ulisse In Patria is een prachtig zangstuk. Als opera-opvoering komen de verschillende figuren en composities iets meer tot hun recht dan op cd en wordt de toeschouwer ook veel directer bij de actie betrokken. Deze Arthaus-dvd kan u bekijken met Engelse, Franse of Duitse ondertiteling, maar jammer genoeg niet met Nederlandse titels. Kijkers met voldoende kennis van het Engels zullen echter geen probleem hebben om het verhaal te volgen. De opname is netjes verzorgd, de klank is goed, de mise en scène professioneel en aantrekkelijk. Liefhebbers van het genre hebben geen enkele reden om deze dvd links te laten liggen.