FILM
Holly Martins (Joseph Cotton), schrijver van goedkope westernromannetjes, neemt de trein naar Wenen wanneer zijn oude vriend Harry Lime (Orson Welles) hem een job aanbiedt als copywriter voor een medisch magazine. Ter plekke stelt de jonge Amerikaan vast dat zijn vriend onder vreemde omstandigheden bij een auto-ongeluk om het leven is gekomen. Nieuwsgierig naar de ware toedracht en geshockeerd door het gebrek aan interesse voor de zaak vanwege de Engelse gezagsdragers in de Britse zone van de Oostenrijkse hoofdstad, neemt Martins zich voor de naam van zijn jeugdvriend te zuiveren van elke blaam.

Graham Greene, de Britse schrijver van literaire bestsellers als The Power And The Glory, The Heart Of The Matter en Stamboul Train naar Wenen lokken voor een film die zich afspeelt in de ruïnes van het tot 3 jaar eerder gebombardeerde stad, het is een riskante affaire, vooral als het nog onduidelijk is waarover die film moet gaan en er nog geen letter op papier staat als de Amerikaanse producer David O. Selznick en zijn Britse collega Alexander Korda het nauwelijks met elkaar eens raken over de toiletten van het enige vrouwelijke hoofdpersonage; als de ene vooral een politieke film tégen de Russen wil maken en de andere in de eerste plaats een productie waarin de Oostenrijkse hoofdstad voor de sfeer zorgt en een vooraanstaande rol speelt. De flegmatische Greene, op en top Brits, een man van weinig woorden, niet gespeend van sarcasme, socialist in hart en nieren en een fel criticus van alles wat met macht en machtsmisbruik te maken heeft, rijgt verschillende verhaallijnen aan elkaar. Hij put uit anekdotes die hij voor en tijdens de oorlog heeft gehoord, uit mededelingen van zijn vriend Philby, ook al een socialist en latere dubbelspion die hem over de riolen van Wenen vertelt, uit stukken in de krant over zwarte handel en welig tierende criminaliteit, uit geruchten, roddels en politieke schandalen die het samenleven in de hoofdstad van Midden-Europa, waar vier mogendheden mekaar verdringen om de gunst van het publiek, bemoeilijken. Greene is nooit een uitbundig schrijver geweest. Net als in zijn beste romans houdt hij ook in The Third Man de grootsprakerigheid buiten de deur en concentreert zich op een grondige karakteruitdieping via een beperkte narratieve stroom van woorden en zinnen. Orson Welles komt toe met een A4-tje om zijn personage gestalte te geven en toch is Harry Lime een figuur die zonder meer tot de verbeelding spreekt en die in een paar klassiek geworden frasen zijn eigen verdorvenheid en bij uitbreiding die van zijn soort haarscherp verwoordt.

Graham Greene noemde The Third Man ooit een comedy thriller wegens de mix van spanning, misdaad, melodrama en zwarte komedie die hij in het scenario laat samenvloeien tot een indringende en na bijna zestig jaar nog altijd even boeiende, bekijkbare en actuele film. Carol Reed zorgde voor een regie die brak met alle gangbare stijlen uit zijn tijd: schuin geplaatste camera’s, het overdadig gebruik van kikker- en vogelperspectief, de abnormale close ups, het hoge tempo van de film, de flitsende beeldwisselingen, de aparte montage die door korte onderbrekingen van beweging en spanning zorgt voor een voelbare vertraging van het fenomeen tijd en de hallucinante belichting waardoor hij Wenen omtovert tot één van de mooiste filmdecors ooit.

David O. Selznick, de Amerikaanse producer en peetvader van Gejaagd Door De Wind, levert Joseph Cotton (Holly Martins) en de Italiaanse ster Alida Valli (als Lime’s Duitse vriendin Anna Schmidt) die bij hem onder contract staan. Joseph Cotton is op dat moment al een grote naam in de States. De van afkomst Italiaanse Alida Valli is Selznicks troef voor de jaren vijftig: de nieuwe Ingrid Bergman. Beide acteurs presteren redelijk, al moet gezegd dat Cotton nooit veel meer dan een middelmatig acteur is geweest en dat Valli in The Third Man wellicht haar beste prestatie ooit neerzet, met dank aan Carol Reed overigens die voorkomt dat ze het realisme van zijn film onderuit haalt met te veel melodrama à la Garbo of à la Dietrich. Beide Amerikanen moeten het afleggen tegen de indrukwekkende Oostenrijkse en superbe Britse cast. Hedwig Bleibtrau, op dat moment al 82 jaar oud, bedenkt haar monoloog ter plaatse wanneer de internationale politie haar boarding house binnenstormt om Anna Schmidts papieren te doorzoeken. Haar optreden is aandoenlijk en grappig tegelijk met een paar flinke steken onder water over de manier waarop de buitenlanders de autochtone Oostenrijkers behandelen. Paul Hörbiger, een bekende ster uit het Oostenrijks theater, spreekt totaal geen Engels, maar slaagt erin om met de paar vanbuiten geleerde zinnen en meesterlijke prestatie te leveren als de huismeester van Lime's flatgebouw. De Britse inbreng steunt op drie sterke acteurs: Trevor Howard als de niet uit zijn lood te slagen Major Calloway, de no nonsense officier die Lime’s dood afdoet als een afrekening in het milieu en geen tijd wil besteden aan verder onderzoek; zijn rechterhand, Sergeant Paine (Bernard Lee), droog, zakelijk en afgemeten, die het in de jaren '50 en '60 nog ver zou schoppen in Ian Flemings James Bond-verfilmingen en de goedlachse en op en top Britse Wilfrid Hyde-White als de oerdegelijke professor Crabbin van de plaatselijke literaire kring.

Orson Welles (Harry Lime) verschijnt in minder dan 10 procent van de scènes. Het moment waarop hij de film binnentreedt is één van de meest memorabele opnamen uit de filmgeschiedenis en wordt even later gevolgd door een al even verrassende dialoogscène met Joseph Cotton in het reuzenrad op de kermis van Wenen. De epiloog, met Orson Welles als een opgejaagde rat in het immense riolencomplex van Wenen is behoorlijk dramatisch, spannend en compromisloos. Het beeld van de vingers die door een rioolrooster naar het licht grijpen is uniek in zijn soort. Ze lijken op de stuiptrekkende poten van een stervende spin.

The Third Man behoort zonder meer tot de top van wat de Britse en Europese filmindustrie ooit hebben afgeleverd. Carol Reed en David O. Selznick waren het gedurende de productie voortdurend met elkaar oneens, over de locaties (Selznick wilde een decor, Reed het harde realisme van Wenen), over de acteurs (Selznick schoof Noel Coward naar voor als Harry Lime, Reed stelde een veto), over de sfeer van de film (Selznick was voorstander van een anti-Russische film, Carol Reed gooide bij de montage alles daarover weg en beperkte zich puur tot de actie en de sfeer die de locatie uitstraalde) en over de muziek (Selznick wilde een ronkende score met groot orkest, Reed stond erop dat hij uitsluitend de citermuziek zou mogen gebruiken van Anton Karas, de man die hij toevallig in een bierkelder in Wenen tegen het lijf was gelopen). Carol Reed kreeg uiteindelijk gelijk: The Third Man is dankzij hem en dankzij producer Alexander Korda (van Hongaarse afkomst) een authentieke en zeer geloofwaardige film geworden, gesitueerd in het Wenen van kort na de Tweede Wereldoorlog, een stad overgeleverd aan de wetten van de zwarte markt, aan de criminaliteit die een dergelijk systeem aantrekt en aan de wispelturigheid van een onaangepaste internationale bestuur dat doeltreffend optreden in de verdeelde stad totaal onmogelijk maakt.

BEELD EN GELUID
The Third Man is op alle terreinen een unieke productie. Meest opvallend zijn de typische belichting en de lange schaduwen die Carol Reed over de natte straatstenen en de anonieme muren laat glijden, de schuine camerastandpunten die voor een onrustig gevoel zorgen, de vele stripverhaalachtige close ups en de voor die tijd ongewoon snelle en zuinige montage. De films is in zwart/wit opgenomen en dat komt de spookachtige sfeer van de vervallen stad met haar bergen puin en diepe bomkraters helemaal ten goede. De pellicule is grondig onder handen genomen, maar het resultaat is nog niet helemaal wat je er van zou verwachten: er zijn nog witte vlekken, zwarte strepen en witte krassen zichtbaar, al is er hard gewerkt om de verzwarting in de hoeken terug te dringen (zie trailers) en het contrast te verzachten. De citer van Anton Karas is alom tegenwoordig. Zelden hebben een muziekinstrument en een melodie zich zo vastgeketend aan een film. Anton Karas was een one hit wonder, maar eentje dat nog altijd respect afdwingt. Het geluid heeft meer mankementen dan het beeld. Het klinkt vaak scherp, heeft last van veel geruis en van een enkele onderbreking.

EXTRA'S
Voor de Benelux-release is een dubbele dvd uitgebracht die nogal wat afwijkt qua extra’s van de eerder door collega Dieter besproken UK-versie. Disc 1 bevat 2 Bioscooptrailers voor de Amerikaanse markt, die de inhoud niet helemaal tot zijn recht laten komen en meer en vooral andere dingen suggereren dan de film biedt. De featurette over Anton Karas is kort en vooral pijnlijk. Het bevat totaal geen informatie en is gespeend van enig belang. The Third Man op de Radio is een luisterspel van de hand van Orson Welles zelf, door hemzelf voorgelezen op de Amerikaanse radio. Het heet Ticket to Tanger en vertelt over Harry Lime, de man met meer dan één leven, die op een advertentie in de krant ingaat en in Tanger terecht komt bij de weduwe van een overleden heroïnesmokkelaar die een nieuwe koerier zoekt voor het witte goud dat ze in huis heeft. Het hele luisterspel duurt 28 minuten, is voorzien van ondertitels, maar visueel is er uiteraard weinig te beleven. Voor de liefhebbers is er een Fotogalerij en een Filmografie van de regisseur en de Amerikaanse acteurs.

Disc 2 bevat de documentaire Shadowing The Third Man, een productie van ruim 90 minuten over diverse aspecten van de film. Veel aandacht gaat naar de figuur van Orson Welles, die beweert de auteur te zijn van zijn eigen tekst. Jammer voor hem staan de weinige regels die hij in de film uitspreekt ook al in het scenario van Graham Greene. Welles is overigens een kerel die zijn eigen mythe zijn leven lang is blijven voeden.