DVDInfo.be - Besprekingen

:: BESPREKINGEN ::

DVDInfo.be >> Bespreking >> BELGISCH CONGO

BELGISCH CONGO

Bespreking door: William - Geplaatst op: 2010-09-09

DOCUMENTAIRES

“In wezen is de koloniale cinema een legitimatie van de kolonisatie en het beschavingsoffensief van het moederland. (…) De Belgische autoriteiten beseften al gauw de kracht van beelden en richtten tijdens W.O.I de Dienst Documentatie en Vulgarisatie op. (…) Voor de staat is film een propagandamiddel dat de nationale trots moet versterken en de morele en sociale codes van het blanke ras moet verspreiden bij de bevolking.”

(Grace Winters in de inleiding van het dvd-boekje bij Belgisch Congo)

Ter gelegenheid van de vijftigste verjaardag van de onafhankelijkheid van onze voormalige kolonie Belgisch Kongo heeft de Brusselse Cinematek (ex-Belgisch Filmarchief) een dubbele dvd uitgebracht met 15 documentaire filmpjes die tussen 1926 en 1958 door Belgische - Franstalige - cineasten ter plaatse zijn gemaakt. Het gaat om beeldmateriaal dat zich sinds lang in de archieven van het Museum voor Midden-Afrika (Tervuren), van het Documentatiecentrum Oorlog en Hedendaagse Maatschappij (SOMA) en van de VRT bevond, maar dat alleen voor professionals toegankelijk was. Het Koninklijk Filmarchief heeft een aantal van de ergst beschadigde filmpjes laten restaureren en samen schetsen ze een mooi beeld van de zeer diverse Kongolese maatschappij halfweg het midden van de vorige eeuw. Het is een wereld die niet meer bestaat, want ook al is Kongo het niveau van een doorsnee-ontwikkelingsland niet ontgroeid, het is niet verstoken gebleven van westerse invloeden en moderne ontwikkelingen en dientengevolge is er sprake is van een zekere vooruitgang, maar evenzeer van een culturele verarming, want heel wat authentieke gebruiken en riten zijn vergeten of gewoon afgeschaft. Wat u op deze beide dvd’s te zien krijgt was destijds bedoeld om de Belgen te informeren over hun kolonie, waarbij er in meer dan één geval sprake is van propaganda en heel vaak van paternalisme en betutteling. Op die manier is dit verzameld werk ook een portret van de houding van de kolonisator en van zijn medewerkers t.o.v. de Kongolese maatschappij en haar burgers op een moment dat alles nog koek en ei was, althans vanuit het oogpunt van de koloniserende macht, want het meest recente filmpje dateert uit 1958 en daarin is nog geen zweem van ongerustheid te bespeuren over de politieke toekomst van Belgisch Kongo.

In de hier gepresenteerde collectie komen drie cineasten aan bod en het valt op dat de koloniale cinema vaker een privé- dan een staatsaangelegenheid was. De in Oudenaarde geboren Gérard De Boe ging als gezondheidsambtenaar naar Belgisch Kongo en draaide er in z’n lange carrière ruim 70 films voor de staat. De Luikenaar Ernest Genval was chansonnier en dichter en hij trok in 1925 in opdracht van de Belgische regering naar Kongo met als doel het Belgische publiek te sensibiliseren over onze weinig bekende kolonie. De Brusselaar André Cauvin was in de jaren 30 advocaat aan de balie van Brussel en voor de rest geobsedeerd door het Afrikaanse continent en met name het primitieve en wilde Afrika. In 1939 ging hij in opdracht van het ministerie van Koloniën naar Belgisch Kongo en draaide er twee films voor de Wereldtentoonstelling in Luik. Het werk van deze drie cineasten bestrijkt verschillende facetten en periodes uit de geschiedenis van Belgisch Kongo en hun kijk is uiteraard beïnvloed door de inhoudelijke en vormelijke voorwaarden van hun opdrachtgevers. Toch is er een opvallend verschil tussen de onderwerpen van De Boe en Genval, want de eerste kiest vooral voor etnische invalshoeken, ontwikkelingsprojecten en de culturele eigenaardigheden van de Kongolese stammen, terwijl Genval veel meer interesse blijkt te hebben voor industriële projecten en economische aangelegenheden. In z’n enige bijdrage op deze dvd (Bwana Kitoko, 1955) is André Cauvin aan de slag als verslaggever van de eerste reis van koning Boudewijn aan Kongo en Ruanda-Urundi.

Naar aanleiding van de restauratie van Bwana Kitoko door het Koninklijk Archief(1992), liet André Cauvin in Humo de volgende reactie optekenen: «Toen de film gerestaureerd werd, dacht ik: dit interesseert niemand meer. Maar toen kreeg ik het resultaat te zien en ik was zelf helemaal ondersteboven. De schoonheid van dat land, de kleuren, dat móét mensen wel raken, zelfs na al die jaren. Bovendien zien mensen van nu de documentaire met andere ogen. De blinde verontwaardiging over wat de Belgen in Kongo hebben uitgevreten is wat weggeëbd. Mensen zien in dat we daar ook goede dingen gedaan hebben. In de film is heel duidelijk te zien hoe het Kongolese volk Boudewijn hyperenthousiast ontvangt. Oprécht enthousiast vooral, 't was geen georkestreerde vreugde.»

Dvd 1 is helemaal aan het werk van Gérard De Boe gewijd. In 15 filmpjes vertelt hij over de stand van de gezondheidszorg, de opleiding van een zwart middenkader, de opleiding van medisch en universitair personeel, de inspanningen van de kerk en z’n lievelingsonderwerp: Afrikaanse kunst. Daarnaast laat hij het Belgische publiek kennis maken met een aantal Kongolese stammen uit het binnenland.

1. Lepra (1938)

Wellicht één van de aangrijpendste filmpjes van Gérard De Boe is zijn verslag over de melaatsendorpen in Kongo. Pater Damiaan mag dan heilig verklaard zijn voor zijn werk op Molokaï, een halve eeuw later zijn blanke zusters en zwarte ziekenhelpers in hartje Afrika met precies hetzelfde werk bezig. In de loop van de jaren 30 wordt er een antibioticum (dapsone) tegen de ziekte ontwikkelt, maar dat komt te laat voor de Kongolese melaatsen. De beelden zijn niet geschikt voor kijkers met een zwakke maag.

2. Zwarte Elite Voor De Toekomst (1950)

Met veel poeha wordt in deze reportage aandacht besteed aan het onderwijs in de missionarisscholen: de meisjes worden er opgeleid tot goede huisvrouwen en hopelijk uitstekende bruiden, de jongens doen er onder het waakzame oog van een geestelijke hun dagelijkse gymoefeningen, verzorgen de palmbomen, oefenen in houtbewerking en pottenbakken en kunnen later indien geslaagd “het Europese personeel op de plantages assisteren”. Kan het nog meer paternalistisch, meer betuttelend? Pure propaganda dus.

3. De Wagenia-vissers (1952)

Een portret van de Genia-vissers, een stam die in de buurt van de Stanley Falls leeft. We zien hoe ze hun visfuiken opstellen ter hoogte van de stroomversnellingen en een overvloedige vangst binnenhalen. Een interessant etnografisch portret.

4. Mangbetu (1954)

Een deels geënsceneerd portret over de traditionele cultuur van de Mangbetu: een stam met een uitgebreid arsenaal van rituelen, een uitgesproken smaak voor ornamenten en versieringen (gevels, gebruiksvoorwerpen, o.a. kapsels in mandvorm) en een zeer aparte klederdracht. De Mangbetu kennen het weefgetouw niet en gebruiken schors van de vijgenboom voor de productie van kleren. Omdat het ze verboden is om op de grond te zitten, slepen ze overal een stoeltje met zich mee. Het is een vrij ongewoon gezicht!

5. Lovanium (1959)

Een reportage over de interraciale universiteit op het plateau van Moamba bij Leopoldstad, volgens het commentaar gesticht door de Katholieke Universiteit van Leuven, maar wellicht door de U.C.L., de in 1965 naar Ottignies verhuisde Franstalige afdeling. We zien de opbouw van het complex, de verschillende types van onderwijs en de faciliteiten (kamers, refters, sportpleinen). Perfect stukje propaganda in opdracht van de Belgische staat. Uiteraard is de spreektaal er uitsluitend Frans.

6. De Vorming Van Medisch Personeel (1955)

In 1949 wordt in Kasaï het centrum voor medisch onderwijs van Kalenda opgericht. Er worden verplegers gevormd, medische assistenten, etc.

In Mikalaï worden verpleegsters opgeleid. Opnieuw een mooi portret van een interessant project, met de nadruk op hoeveel wij wel voor onze kolonie en onze zwarte broeders doen.

7. Het Werk Van Broeder Gillet (1957)

Pater Justin Gillet trok in 1893 naar Kongo en stichtte er de botanische tuin van Kisantu, een park met veel inheemse soorten, een moestuin en een experimentele ruimte. De tuin beat ook ingevoerd materiaal: reuzenbamboes, teck, waterplanten, orchideeën, gember, mangistan en Braziliaanse notelaar. In 1951 werd in hetzelfde gebied de landbouwcoöperatie van Kisantu opgericht.

8. Kongolese Zusters (1958)

De Dominicanessen van de H. Catharina van Siena leiden in Niangara (aan de Uele-rivier) een vijftigtal zusters op. De Boe maakt een portret van hun dagelijkse bezigheden.

9. In 50 Jaar (1958)

Deze film herdenkt 50 jaar kolonisatie van de provincie Haut-Katanga. De hele koloniale erfenis passeert de revue: onderwijs, ziekenhuizen, kraamklinieken, weeshuizen en… een fanfare.

10. En Deze zal Vrouw Genaamd Worden (1953)

In deze film krijgt u een overzicht van Kongolese beeldhouwwerken, hoofdzakelijk van vrouwen, en van een reeks alledaagse gebruiksvoorwerpen.

Op disk 2 staat 1 film van André Cauvin, nl. z’n 77 minuten durend verslag over het bezoek van koning Boudewijn aan Kongo en Ruanda-Urundi in 1955. Cauvin maakte twee versies van het reisverslag. Op deze disk staat de zgn. alternatieve versie waarin de maker dieper ingaat op een aantal etappes van de reis, wat hem de gelegenheid biedt de kijker onder te dompelen in de traditionele Afrikaanse cultuur.

1. Bwana Kitoko (1955)

We zien de ontvangst van de koning door de gouverneur-generaal van Kongo, het Boudewijn-stadion in Leopoldstad, de haven van Matadi, Coquilhatstad, Elisabethstad en de militaire basis van Kamina. Dan wijkt Cauvin af van het traject en toont hij de toeschouwer de nationale parken met hun exotische fauna (nijlpaarden, antilopen, buffels en olifanten), het tropische woud van de pygmeeën en de jacht op een okapi. Vervolgens keert hij terug naar de reis van de koning en toont de ontvangst in Stanleystad en een regatta op de rivier.

De rest van het materiaal op disk 2 is van de hand van Ernest Genval. In z’n bijdragen concentreert deze cineast zich veel meer op de industriële projecten in Kongo: de spoorweg van Boma naar Tshela in het Mayumbe-gebied; de goudwinning in het bekken dan Aruwimi, de werkbeurzen van Kasaï en het belang van de Kongo-stroom voor de Kongolese economie. De filmpjes van Genval zijn ouder dan die van De Boe en tonen een nog authentiekere Kongolese samenleving.

2. Van Boma Tot Tshela (1926)

Om de koloniale exploitatie en de uitvoer naar Europa maximaal te laten renderen, werd de spoorlijn van Boma naar Tshela door het dichte oerwoud aangelegd. Genval toont de plantages en domeinen langs de nieuwe lijn, plus de Kangu-missie en wijdt aandacht aan de productie en de verwerking van cacao en palmolie.

3. Goudwinning In Het Bekken Van De Aruwimi-rivier (1938)

De verschillende stadia van de goudwinning worden uitgebreid getoond: de zoektocht naar geschikte rotsen en rivieren, de boorwerken, de chemische analyse van de stalen, het spoelen, bepaling van het goudgehalte, de ontginning en de verwerking van het erts, het sorteren van de grondstof en het gieten van de goudstaven. In een laatste onderdeel komen de sociale voorzieningen van de zwarte arbeiders aan bod en de blanke privileges.

4. Werking Van Een Rekruteringscentrum (1926)

Als op een slavenmarkt in de Amerikaanse bijbelgordel worden zwarte mannen en vrouwen gekeurd door blanke inspecteurs en nadien onderworpen aan een streng medisch onderzoek. Wie de minimumnorm haalt krijgt een deken, een lendendoek, een voedselrantsoen en een slaapplaats in een bakstenen huisje.

5. Langs Het Water (1938)

Een portret van de Kongo-rivier, van de stammen die langs het water leven en er de kost verdienen met visvangst en de jacht op nijlpaarden en krokodillen.

BEELD EN GELUID

Het beeldmateriaal is oud, is tientallen jaren lang slecht bewaard en is destijds niet gemaakt met de bedoeling om in de 21ste eeuw bekeken te worden. Sommige filmpjes zijn ondertussen gerestaureerd door het Koninklijk Filmarchief in Brussel, andere moeten dringend onder handen genomen worden indien we ze voor het nageslacht willen bewaren, niet zozeer voor het onze, dan wel voor het Kongolese, want deze koloniale filmpjes bevatten een schat aan informatie over de Kongolese gebruiken en rituelen uit het begin van de vorige eeuw. Strepen, scheurtjes, vlekken, haartjes, witte en zwarte punten, ze zijn in alle maten en vormen aanwezig met op de achtergrond het vergrauwde beeldmateriaal van De Boe, Cauvin en Genval. Sommige filmpjes zijn al in kleur (De Boe – o.a. Lovanium), de rest in grijs-wit. De filmpjes hebben geen eigen geluid. Soms is er geluid toegevoegd, maar dat komt dan beslist uit een andere bron. Het commentaar is belabberd, naïef of gewoon belachelijk, maar helemaal naar de geest van de tijd. De propagandistische ondertoon overstemt soms de rest.

EXTRA’S

Geen

CONCLUSIE

Om de wereld, onszelf en ons nageslacht te tonen hoe goed onze voorouders het in Kongo, Rwanda en Burundi gedaan hebben, is deze dubbele dvd-uitgave niet meteen een referentie: het ziet er allemaal goed bedoeld en perfect georganiseerd uit – en tijdens het koloniale regime tot 1961 was dat wellicht ook het geval – maar dat ging ten koste van de plaatselijke bevolking (wat niét getoond wordt in deze filmpjes) en was gedoemd om na het vertrek van de blanken totaal in te storten, want de zwartjes waren opgeleid om te ondersteunen, niet om de leiding te nemen. Maar laten we even de politieke aspecten van de zaak terzijde en concentreren we ons op het beeldmateriaal, dan zien we een aantal prachtige ontwikkelingsprojecten en een vriendelijke inlandse bevolking aan het begin van een schitterende toekomst. Jammer dat het anders is gelopen.