FILM
In de Griekse mythologie is er voor het eerst sprake van de figuur van de Prometheus rond het jaar 700 vóór onze tijdrekening. Ruim 200 jaar later duikt hij op in het werk van de Griekse schrijver Aeschylus. Daar krijgt onze Titaan de eer om het menselijke geslacht te redden van de onwetendheid: Prometheus brengt de sterfelijke wezens kennis, vaardigheden en cultuur bij en leert ze omgaan met het vuur. Maar oppergod Zeus is helemaal niet opgezet met het feit dat Prometheus hem het vuur ontstolen heeft en laat de Titaan boeten door hem vast te ketenen aan een rots.

Prometheus staat voor de verlichting, de verwerping van het ouderwetse en de zoektocht naar vernieuwing. Als symbool van het vuur heeft hij de dubbelzinnige eer tegelijk vernieling en creativiteit te vertegenwoordigen.

Prometheus, Musical Variations on a Myth is een dvd die 4 composities bevat over Prometheus van de hand van Ludwig van Beethoven, Franz Liszt, Nikolayevich Scriabin en Luigi Nono, en die de muzikaleperiode 1800-1950 overspant. Het opzet is daarmee ronduit ambitieus en gedurfd en vergt van de kijker/luisteraar een grote kennis van zaken om de omzwerving van Claudio Abbado en de Berliner Philharmoniker muzikaal te volgen. Het is niet evident dat een liefhebber van Beethoven en Liszt (melodisch) tegelijkertijd ook interesse heeft voor Scriabin en Nono (expressionistisch en experimenteel). In de praktijk is het zelfs zo dat beide laatste componisten moeilijk te slijten zijn aan het cd-kopend publiek wegens hun aparte en veel minder toegankelijke stijl.

De compositie van Ludwig van Beethoven komt uit zijn eerste ballet Die Geschöpfe des Prometheus, Opus 43 en vertelt over de legende van de Titanen. Ze staat in de Italiaanse stijl die in de late 18de eeuw in de mode was in Duitsland. Beethoven put uit zijn rijke ervaring en gebruikt zelfs een stukje uit het eerste deel van zijn Eerste Symphonie. Het orkest wordt op alle punten benut en de sfeer gaat van langzaam in het intro tot dissonant in de latere ontwikkeling (adagio). Alle kleurfacetten komen aan bod en de Berliner Philharmoniker – een orkest dat gespecialiseerd is in het werk van de componist – werkt zich op aanwijzing van Claudio Abbado op een gedreven en dan weer ingehouden manier door de partituur. Het geluid is vol en zijig en de diepe tonen van de contrabas lijken wel uit de grond te komen. Wat het geluid betreft is deze eerste compositie in elk geval een feest voor het oor.

Franz Liszt is vertegenwoordigd met een muziekstuk dat is geïnspireerd op een gedicht van de Duitse schrijver Johann Gottfried Herder en dat tijdens bij de onthulling van diens standbeeld in Weimar voor het eerst is uitgevoerd als een koorwerk. Later herschreef Liszt die compositie en maakte er een symfonisch gedicht van. De compositie is verwant aan Les Préludes, Tasso en Mazeppa, muziekstukken die eveneens in Weimar ontstonden toen Liszt daar kapelmeester was aan het hof. Claudio Abbado laat de muzikanten van de Berliner Philharmoniker toe zich uit te leven op deze partituur met tal van sfeer- en tempowisselingen, bombastisch en dan weer verfijnde fragmenten om te eindigen met een feestelijk slot.

Zeker zo indrukwekkend is de prestatie van orkest en dirigent in La Poème du Feu van de van oorsprong Russische componist Scriabin, bij ons veel minder bekend dan zijn illustere collega’s, maar een vooraanstaande figuur in de expressionistisch getinte muziekscène in het begin van de vorige eeuw. La Poème du Feu wordt algemeen tot de topwerken van Scriabin gerekend en wat Claudio Abbado, de Berliner Philharmoniker, sterpianiste Martha Argerich, de Berliner Singakademie en het Solistenchor Freiburg ermee doen is gewoonweg impressionant en is zonder meer het hoogtepunt van deze dvd.

Prometeo, Suite 1992 van de Italiaanse hedendaagse componist Luigi Nono voor stemmen en solo-instrument vertegenwoordigt de moderne avantgarde stroming met atonale en seriële muziek. Hij wordt vaak in één adem genoemd met Boulez en Stockhausen en na 1960 ging hij vooral experimenteren met elektronische muziek. Het muziekwerk is een moeilijke en intense compositie die veel concentratie eist van de toeschouwers wegens de minimalistische inzet van instrumenten en de subtiele toonwijzigingen. De compositie staat apart in het quartet door het ontbreken van het orkest en de nadruk op de stemmen.

Alles bij elkaar een zeer goede dvd, al zijn er minpunten: de composities van Beethoven en Liszt zijn grotendeels afgedekt met sfeerbeelden uit de natuur, zonsondergangen, zebras, giraffen en olifanten in de ondergaande zon, tekeningen, schilderijen en schetsen uit het leven van Prometheus, begeleid door tekst die zijn verhaal vertelt. Van de prestaties van orkest en dirigent krijgen we maar sporadisch een stukje te zien, terwijl het de echte muziekliefhebber toch net te doen is om de dialoog tussen orkest en dirigent, de manier waarop het orkest beweegt als één rif van verschillende koralen, de kleur van het koper, het aanstrijken van de violen, de gespannen concentratie op de gezichten? De compositie van Scriabin komt nog het meest ongeschonden uit de ‘bewerking’, terwijl het beeld van het werk van Nono met allerlei trucs is bewerkt, wellicht als visueel alternatief voor de “saaiheid”.

Blijft de vraag wat de filmmakers heeft bezield om dat procedé toe te passen en wat voor publiek ze voor ogen hadden: voor een echt klassiek publiek is het afdekken met stemmingsbeelden storend en totaal overbodig; voor een minder gespecialiseerd publiek is minstens de helft van deze dvd zeer moeilijk tot onbeluisterbaar.

BEELD EN GELUID
Het beeld is soms wat korrelig, maar voor de rest kan het er best mee door. De kleuren zijn oververzadigd met geel, wat kan te maken hebben met het feit dat de opname 10 jaar oud is, maar een digitale master is makkelijk te corrigeren, dus is er wellicht sprake van een gewild effect. Het geluid is op wat ruis na in de stille passages van goede kwaliteit. Klassieke muziek wordt in principe altijd in stereo opgenomen en er is dus geen supplementair effect voor de surroundgebruikers. Maar echte muziekliefhebbers hebben daar ook geen behoefte aan: in de concertzaal komt de klank ook alleen maar uit één richting met een links en een rechts kanaal.

EXTRA’S
Geen extra's op deze release.

CONCLUSIE
Muzikaal is Prometheus, Musical Variations on a Myth de moeite waard. De Berliner Philharmoniker en Claudio Abbado zijn gewoon eredivisie en dus sowieso een risicoloze investering. Soms hoop je als kijker wel eens op wat meer durf, maar door de bank genomen staan orkest en dirigent nog altijd voor bruisende muziek, vooral als het om Duitse componisten gaat. Voor de rest, zoals gezegd, één minpuntje: de sfeerbeelden die op de concertregistratie geplakt zijn. Voor de gevorderde klassieke luisteraar.