DOCUMENTAIRE
The Fog of War is een Amerikaanse documentaire, eigenlijk een heel lang geïllustreerd interview met Robert McNamara, zakenman en politicus. De documentaire kreeg bij de release in de USA alleen maar goede tot uitstekende kritieken in alle belangrijke landelijke kranten. Volgens de Boston Globe was de film verbazingwekkend, de Chicago Sun-Times wees op de fragiliteit en de onzekerheid van de politieke leiders, de Chicago Tribune formuleerde het bondig als , de New York Times hield het bij sober en mooi gemonteerd, de San Francisco Cronicle schreef meesterlijk en de New York Post had het over fascinerend. Reden genoeg dus om deze film van de hand van Errol Morris (Gates of Heaven, 1978) aan een nader onderzoek te onderwerpen.

Robert McNamara (1916) is de zoon van een schoengroothandelaar. In 1937 studeert hij af aan de Berkeley-universiteit in Californië met een graad in Economie en Filosofie, in 1939 behaalt hij in Harvard een graad in Zakenadministratie. In 1943 wordt McNamara kapitein in de Amerikaanse luchtmacht en drie jaar later manager Financiële Analyse en Planning bij de Ford Motor Company. In 1960, één dag na de verkiezing van Jack Kennedy tot president van de Verenigde Staten, is hij de nieuwe topman van Ford. Vijf weken later wordt hij Secretary of Defence, minister van Defensie, in de regering Kennedy. McNamara had geen specifieke kennis over defensie-aangelegenheden, maar was wel een intelligente en hardwerkende kerel. Op geen tijd wist hij de nodige kennis te verzamelen om de president met inzicht en psychologisch doorzicht te adviseren. De nadruk komt te liggen op het bestrijden van het communisme in de wereld. Cuba en Zuid-Vietnam zijn de eerste landen waar de nieuwe strategie werd uitgeprobeerd, met de bekende gevolgen: de invasie van Varkensbaai is een ramp, de zgn. Cuba-crisis over de installatie van Russische kernraketten leidt bijna tot een derde wereldoorlog en de Vietnamoorlog kost 58.000 Amerikanen en 3,4 miljoen Vietnamezen het leven vooraleer de VS zich terugtrekken en Zuid-Vietnam aan z’n lot overliet.

McNamara ligt aan de basis van de nucleaire expansie van de Verenigde Staten, de modernisering van wapen- en detectiesystemen; hij versnelt de productie van de Minuteman- en Polarisraketten, moderniseert de Amerikaanse Luchtmacht, en staat achter de uitbouw van de Snelle Interventiemachten via de lucht en ter zee. Research en Ontwikkeling krijgen extra budgetten ter beschikking, alsmede Intelligence (spionage) en Communicatie. McNamara zorgt voor de systeemanalyse van wapenuitrustingen en personeelsbezetting en zorgt voor een terugkoppeling naar de voorziene budgetten. Hij is met andere woorden de grondlegger van de Amerikaanse naoorlogse, moderne en wereldomvattende defensiestrategie die de Amerikaanse slagkracht in een mum van tijd tot een niveau tilt waartegen de kwantiteit en kwaliteit van de grote tegenstander, Rusland, in het niets verdwijnen. Na de moord op Jack Kennedy komt McNamarra in dienst van president Johnson. Terwijl Kennedy de indruk gaf de aanwezigheid in Vietnam te willen afbouwen, krijgt hij in conflict met de president over een interne nota die dringend adviseerde om de verliezen te beperken door op korte termijn alle troepen terug te trekken. Zijn aanpak zorgt voor controverse en McNamara wordt ontslagen. Johnson laat hem nog wel baas worden van de Wereldbank. In die functie gaat hij zich vervolgens 15 jaar lang inzetten voor armoede, ondervoeding en onderwijs in de Derde Wereld. Na zijn pensionering blijft hij op die terreinen actief.

In The Fog of War, de samenvatting van meer dan 20 uur interviews, praat Robert McNamara over zijn leven, zijn ideeën over Vietnam en zijn rol in het droppen van vuurbommen op de Japanse hoofdstad tijdens W.O.II waarbij 100.000 burgers in één keer omkwamen. Zijn opvattigen zijn samengebracht in 11 Lessen uit het leven van Robert McNamara, elf hoofdstukken die als leidraad dienen voor het gesprek en die voor de kijker de materie overzichtelijk moeten houden. Titels als "Stel je in de plaats van de vijand" (Les 1), "Rationeel denken en doen zal ons niet redden" (Les 2), "Verzamel data" (Les 6) en "Wees bereid om je denkpatronen opnieuw te bekijken" (Les 8), zijn tips die de huidige Secretary of State, Donald Rumsfeld, beter ter harte had genomen vóór hij de VS in de Iraakse oorlog stortte. De 85-jarige McNamara is tijdens de interviews vaak boos, humoristisch en emotioneel als het over zijn familie gaat, maar altijd ad rem, duidelijk in zijn formulering, scherp in de details die hij zich herinnert. De man die bij velen nog altijd doorgaat als de massamoordenaar van de Vietnamoorlog (hij keurde het gebruik van Agent Orange goed, een ontbladeraar op basis van dioxine waarvan 44.000 ton over Vietnam werd uitgestrooid en waarvan later bleek dat het kankerverwekkend was en misvormingen te weegt bracht bij foetussen) en het duivelse brein achter de wapenwedloop tussen de VS en Rusland. Hij probeert aan de hand van originele geluidsfragmenten uit het archief van het Witte Huis en het Pentagon duidelijk te maken hoe met zijn adviezen werd omgegaan, in welke mate de legerleiding er al of niet in slaagde zijn genuanceerde visies te boycotten (of dat in elk geval probeerde), hoe de omgang met de presidenten was voor wie hij werkte, etc. Regisseur Errol Morris illustreert het verhaal van McNamara met archiefmateriaal, oude opnamen uit de diverse oorlogen, statistieken, bewegende titels, visuele effecten en zorgt er voor dat deze documentaire visueel aantrekkelijk is. Door het gebruik van de zgn. Interrotron (een soort camera die Morris zelf heeft ontwikkeld) kijkt de geïnterviewde altijd recht in de lens. Dat werkt de directheid in de hand, maar is minder handig bij de montage. Morris heeft er duidelijk geen probleem mee om interviews brutaal in te korten en aan elkaar te plakken.

Inhoudelijk is deze documentaire sterk, zonder meer. McNamara gunt ons een zeldzame blik achter de schermen van het machtigste land van de wereld en leert ons dat het er niet echt professioneler aan toe gaat dan waar ook. Angstaanjagend is bijv. het feit dat de Amerikaanse Inlichtingendienst niet wist dat de Russische kernwapens al op Cuba waren toen de blokkade van het eiland werd uitgeroepen en ook niet dat er na het oplossen van de Cuba-crisis in de Atlantische oceaan nog altijd Russische onderzeeërs lagen mét kernbommen die het contact met hun thuisbasis volledig kwijt waren. Bovendien toont McNamara aan dat communicatie ook nooit het sterkste punt van de Amerikaanse regeringen is geweest: terwijl de VS het Vietnam-conflict binnen de Koude Oorlog-problematiek situeerde, bleek dat de Vietnamezen zelf alleen maar uit waren op onafhankelijkheid en daarvoor de hulp inriepen van Amerika’s vijanden. Van echte sympathie voor Chinezen of Russen was aan Vietnamese kant niet echt sprake. Of hoe de verwarring toesloeg: terwijl McNamara via Franse diplomaten contact probeerde te krijgen met Ho Shi Min, de Noord-Vietnamese leider, ten einde het conflict op te lossen, bombardeerde de Amerikaanse luchtmacht de hoofdstad Hanoi. McNamara geeft toe dat hij fouten heeft gemaakt en dat hij daar spijt van heeft, maar zich excuseren voor wat vaak fout is gegaan, zo ver gaat hij niet, misschien om te vermijden dat men hem hypocriet zou vinden, of omdat hij zelf vindt dat zo’n daad niet echt aarde aan de dijk zet. De schuld voor de fouten legt hij bij de president, de man die uit de verschillende standpunten het uiteindelijke besluit distilleerde dat de wereld werd ingezonden. Voor zo ver hij aan de basis lag van zulke besluiten, probeert McNamara zijn inbreng niet goed te praten of te minimaliseren. Dat de ouderdom wijsheid heeft gebracht wordt duidelijk in die gevallen waar hij verklaart vandaag anders over de dingen te denken dan toen. Maar ondertussen zijn situaties uiteraard veranderd, zijn onbekende feiten aan het licht gekomen, heeft men meer inzicht gekregen in processen die toen bijna automatisch hun bedding zochten, want, zo zegt McNamara, een oorlog is een voor mensen onbegrijpelijk gebeuren, ze krijgen er nauwelijks vat op wegens de gigantische omvang van de operaties en de verschillende commandoposten die het geheel bijna autonoom sturen.

The Fog of War kreeg in 2003 terecht de Oscar voor Best Documentary.

BEELD EN GELUID
The Fog of War bevat naast het interview met Robert McNamara een massa authentiek beeldmateriaal uit de Tweede Wereldoorlog, het Cuba-conflict, de Vietnamoorlog en footage uit de archieven van het Amerikaanse leger. De kwaliteit is (uiteraard) verschillend, vaak minder goed zelfs. Op de beeldkwaliteit van het interview zelf valt niets aan te merken, want op de aftiteling blijkt dat daar zo waar dezelfde zorg is aan besteed als aan een gewone speelfilm. Het geluid krijgt dezelfde opmerkingen, maar het speelt allemaal weinig rol, het gaat hier om de boodschap en de boodschapper.

EXTRA'S
24 Verwijderde scènes (37') bevat de niet-gebruikte interviewfragmenten. Ze pasten niet in de chronologie en de lijn van het verhaal van McNamara, maar toch hebben ze in de meeste gevallen een grote mate van belangrijkheid. Ze nuanceren, vullen aan en karakteriseren de verteller. De 10 lessen van McNamara komt grotendeels overeen met de hoofdstukindeling van de film zelf. Uiteraard krijgt u ook de originele bioscooptrailer en de tv-spots.

CONCLUSIE
The Fog of War is de indrukwekkende biecht van Robert McNamara, ooit adviseur van de machtigste mannen ter wereld. Misschien verandert deze documentaire de mening die men over hem heeft. In elk geval nuanceert Errol Morris het beeld dat de buitenwereld van McNamara heeft als de havik, de onmeedogenloze, de ongevoelige intellectueel. Als president van de Wereldbank heeft de voormalige topman van Ford een andere wereld leren kennen, een fragiele wereld van alleen maar noden en het siert hem dat hij met evenveel verve de successen van die instelling verdedigt bij het bestrijden van ziekten in Afrika. McNamara is een mens, dus toch. Indrukwekkend. Dus: aanbevolen.