FILM
In de jaren twintig van de vorige eeuw – de glorietijd van de stille film – trad de Duitse actrice Marlene Dietrich in een 18-tal films op, meestal in kleine en onbeduidende rolletjes; tegen het einde van het decennium kreeg ze een aantal keer een hoofdrol aangeboden. In de Duitstalige landen had ze een zekere naambekendheid, maar international brak ze door met de rol van cabaretzangeres Lola Lola in Der Blaue Engel van Josef von Sternberg en was ze van de ene dag op de andere een wereldster. Toch had niemand die opgang voorzien want Josef von Sternberg, de regisseur, vond het niet nodig om Dietrichs naam in grote letters op de titelrol te zetten en beperkte zich tot een terloopse vernoeming op de aftiteling. Ook na de première van Der Blaue Engel in Berlijn en New York en het bijval dat de film én de hoofdactrice oogstten, was UFA, het Duitse filmconcern dat de film op de markt bracht, niet geïnteresseerd in Marlene Dietrich. Ze zou uiteindelijk een contract tekenen bij Universal en met Josef von Sternberg vier Engelstalige kaskrakers maken (Morocco in 1930, Dishonered in 1932, Shanghai Express en Blonde Venus, beide in 1932). Nadien ging het succesvolle duo tijdelijk uit elkaar om in 1934 en 1935 opnieuw de affiche te delen voor The Scarlet Empress en The Devil Is A Woman. Vanaf 1936 gingen Dietrich en Von Sternberg definitief elk hun eigen weg en werkte Marlene met bekende Amerikaanse regisseurs (o.a. Lubitsch, Clair, Walsh, Leiser en Wilder).

De echte hoofdrol in Der Blaue Engel was weggelegd voor de in Zwitserland geboren Emil Jannings, een grote naam in de Duitstalige wereld op dat moment en sinds het begin van de eeuw werkzaam in het expressionistische theater o.l.v. de bekende toneelregisseur Max Reinhardt. Jannings dankt zijn reputatie aan sterke acteerprestaties in o.a. Der Letzte Man (1924), Quo Vadis? en Varieté uit 1925. In 1929 sleepte hij als eerst niet-Amerikaan een Oscar in de wacht voor zijn rol als de Tsaristische generaal Dolgorucki in The Last Command in een regie van Josef von Sternberg. De twee mannen schoten heel goed met elkaar op en het was dus alleen maar logisch dat Emil Jannings de hoofdrol zou spelen in Von Sternbergs eerste officiële geluidsfilm Der Blaue Engel, naar een roman van Heinrich Mann. Voor de vrouwelijk rol van Lola Lola, de cabaretzangeres, liet Von Sternberg zijn voorkeur blijken voor de Amerikaanse filmsterren Gloria Swanson (o.a. Sunset Blvd, 1950), Phyllis Haver (een actrice met meer dan honderd films achter haar naam) en Louise Brooks (God’s Gift to Woman, 1931). Bekende Duitse namen die in aanmerking kwamen waren Brigitte Helm, Leni Riefenstahl (Die Weisse Hölle Vom Piz Palü, 1929)en Lotte Lenya (Die 3groschenoper, 1931). Uiteindelijk nam Von Sternberg zijn toevlucht tot audities om het personage van Lola Lola in te vullen: Marlene Dietrich deed een screentest voor Von Sternberg en kreeg meteen de job. Wie de screentest nu bekijkt kan alleen maar besluiten dat de sexy en lichtjes arrogante Dietrich – die meende geen enkele kans te maken – een perfecte en indrukwekkende prestatie ten beste gaf.

Emil Jannings speelt in Der Blaue Engel de rol van de al iets oudere en seksueel geremde Immanuel Rath, professor aan het plaatselijke jongenscollege. Wanneer hij verneemt dat een aantal van zijn studenten zich in de rosse buurt pleegt op te houden in een nachtclub met een niet al te beste naam en in het gezelschap van een cabaretzangers, besluit hij om zelf op onderzoek uit te gaan ten einde komaf te maken met deze schandalige praktijk. Bij het betreden van Der Blaue Engel vangt Rath een glimp op van Lola Lola (Marlene Dietrich) die half ontkleed haar act opvoert voor een uitbundig publiek, waaronder de studenten van het college. De professor is geshockeerd door zoveel vrouwelijk naakt, maar wordt tegelijk smoorverliefd op de aantrekkelijke zangeres en actrice. De handige baas van het etablissement, een zekere Kiefert (Kurt Gerron), goochelaar van beroep, streelt Immanuel Raths ijdelheid met holle praatjes en brengt hem met Lola Lola in contact. Die ziet wel wat in een man met een degelijke reputatie en Rath, verteerd door verlangen, laat zich in haar netten vangen. Om roddelpraatjes tegen te gaan besluit hij om met Lola Lola te trouwen, wat hem zijn baan kost op het college. Dat is het begin van een sociale en fysieke aftakeling die de professor uiteindelijk moreel en psychisch zal ruïneren.

Der Blaue Engel (1930) oogt qua aankleding en acteerprestaties nog helemaal zoals de stille films die tot in 1929 volop werden gemaakt, met oubollige decors, breedvoerige gesticulaties en overdreven gelaatsuitdrukkingen. De introductie van de geluidsfilm mocht dan al een revolutie betekenen voor het medium, de acteurs en hun manier van acteren bleven dezelfde. Emil Jannings maakt evenwel het grote verschil met een rustig en natuurlijk optreden en een grondige dramatische verkenning van zijn personage Immanuel Rath: met kleine details tekent Jannings de professor als een verfijnd en aimabel man die op latere leeftijd voor het eerst z'n grote liefde beleeft. De manier waarop hij vervolgens de persoonlijkheid van de pafferige professor in anderhalf uur compleet ten gronde richt, fysiek en psychisch, is gewoon magnifiek. Marlene Dietrich is nauwelijks een partij voor Emil Jannings, mede door het feit dat het karakter van haar personage Lola Lola veel minder grondig wordt uitgediept. Josef von Sternberg is niet geïnteresseerd in Lola, tenzij om de ongegeneerde manier waarop ze met haar lichaam omgaat en het zonder gêne ook toont – wat anno 1930 niet evident was in films en voor opschudding zorgde – en de rol die ze speelt in het ondergangsproces van Immanuel Rath. Toch is Dietrich zeer duidelijk een actrice van de nieuwe tijd met een naturel en een ongedwongenheid die we vandaag normaal vinden, maar die toen zeker niet tot de standaardnormering behoorde. Marlene Dietrich is gewoon zichzelf in Der Blaue Engel, dat is het grote geheim achter haar spontaan en verkwikkend optreden en alle trekjes van de femme fatale uit de latere films zitten al in embryonale vorm in haar acteerspel.



Met Der Blaue Engel maakte Josef von Sternberg de belangrijkste geluidsfilm uit z'n carrière. In zijn latere samenwerking met Dietrich voor haar Amerikaanse films heeft hij nooit meer dezelfde diepgang en dezelfde dramatische spanning weten op te wekken. Maar in die films moest de regisseur het dan ook voornamelijk hebben van de talenten van Marlene Dietrich zelf en ogenschijnlijk was het ofwel niet de bedoeling ofwel onmogelijk om met de beschikbare grondstof het niveau van Der Blaue Engel te evenaren.

In de jaren na Der Blaue Engel ging Emil Jannings voor de nazi-propagandamachine werken en was hij o.a. te zien in de anti-Britse film Ohm Krüger (1941). Na de oorlog zorgden de Amerikanen voor zijn rehabilitatie. Jannings ging in Duitsland terug aan de slag als filmacteur, maar de grandeur van weleer bereikte hij nooit meer. Hij stierf in 1950 aan kanker. Zijn geboortestad Rohrschach vereerde hem in 2004 met een speciale ster - vergelijkbaar met die van de Walk of Fame in Los Angeles - maar toen het gemeentebestuur lucht kreeg van Jannings nazi-sympathieën werd de ster al na een paar dagen verwijderd.

BEELD EN GELUID
Der Blaue Engel heeft maar heel kort in z'n originele vorm in de bioscopen gelopen. Na de release van de Engelse versie (gelijktijdig gemaakt, maar minder succesvol als de Duitse wegens het barslechte accent van de Duitse acteurs, inclusief Emil Jannings), kortte men de Duitse versie drastisch in. Het is deze versie die decennialang op video en later op dvd is verschenen. Ter gelegenheid van de 75ste verjaardag van Der Blaue Engel nam de gerenommeerde Duitse Friedrich Wilhelm Murnau-Stiftung het initiatief om de film in zijn oorspronkelijke staat te herstellen. Daarvoor werd footage (origineel en kopieën) uit diverse bronnen bij elkaar gebracht. Alles werd netjes gedigitaliseerd en qua toon op elkaar afgestemd. Tegelijk werden ongerechtigheden en beschadigingen met de modernste middelen weggewerkt. Het resultaat is verbluffend voor een prent die bijna 80 jaar oud is. Er blijven uiteraard beschadigingen zichtbaar, ongerechtigheden en toonverschillen, maar nooit eerder is er een versie van Der Blaue Engel gemaakt die zo volledig is en die er zo goed uitziet. Het geluid staat in stereo, maar gezien het origineel in mono werd opgenomen is het resultaat niet echt indrukwekkend. Er is ook sprake van kraakjes, ruis en af en toe een ontbrekend geluidsfragmentje.



EXTRA'S
Op disk 1 staat een Audiocommentaar van Enno Patalas, de man die verantwoordelijk was voor de restauratie van de film. Disk 2 bevat de integrale Engelse versie van Der Blaue Engel (94 min.), de pittige Marlene Dietrich's Screentest voor Der Blaue Engel en de Dietrich Interview footage (1971) uit een Zweedse talkshow waarin ze bevestigt dat ze niét het hoofdpersonage was van de film en dat UFA geen interesse had voor een verlenging van haar contract. Voorts twee Originele Bioscooptrailers en de Dietrich Performances, optredens van de actrice en zangeres. Ze brengt o.a. You're The Cream In My Coffee, Lola en Falling In Love Again. In de Screen Comparison krijgt u te zien welke inspanningen er zijn geleverd om het beschadigde materiaal digitaal te corrigeren.

CONCLUSIE
Der Blaue Engel is vooral de film van Emil Jannings als collegeprofessor Immanuel Rath. De manier waarop hij zijn personage met veel zorg karakteriseert en tenslotte ten gronde richt is zonder meer indrukwekkend en dramatisch. Uiteraard trekt Marlene Dietrich de meeste aandacht met haar zeer lichamelijke performance, maar Jannings overklassen doet ze niet. Daarvoor is haar personage te oppervlakkig. Wél schittert ze in haar muzikale prestaties met als topattractie haar versie van Ich Bin Vom Kopf Bis Fuss Auf Liebe Eingestellt. De film is prachtig gerestaureerd en behoort zonder twijfel tot de hoogtepunten van de vooroorlogse Duitse filmproductie. Als bonus krijgt u o.a. de integrale Engelse versie van de film en de screentest van Marlene Dietrich voor Der Blaue Engel.