Charles Darwin is een verzameling van drie documentaire die de BBC in 2009 liet maken ter gelegenheid van de 150ste verjaardag van de wetenschappelijke publicatie die ons wereldbeeld voor altijd zou veranderen. Sir David Attenborough, die ons al meer dan 30 jaar via zijn natuurdocumentaire met de pracht en de overdadigheid van de aarde confronteert, is onze gids in het voetspoor van de man die er als eerste een verklaring voor bedacht: Charles Darwin. De actuele stand van het onderzoek naar de oorsprong van het leven op aarde wordt toegelicht door professor Armand Marie Leroy van het Imperial College in Londen.

1. Charles Darwin & The Tree Of Life (51 min.)

In 1831 maakt de 22-jarige Engelse natuuronderzoeker Charles Darwin een reis naar Zuid-Amerika en via Kaap Hoorn naar de Galapagos-eilanden in de Grote Oceaan. In Brazilië valt hem de grote diversiteit qua planten en dieren op, op Galapagos vindt hij diersoorten die nergens anders ter wereld leven. Vooral de mededeling dat de schildpadden van de verschillende eilanden van elkaar verschillen, zet hem aan het denken. Terug in Engeland correspondeert hij met duiven- en konijnenkwekers over hun bevindingen en als paardenliefhebber is hij uiteraard op de hoogte van kweektechnieken die hij in zijn eigen serre op planten uitprobeert. De vraag die hem bezighoudt is eenvoudig, maar tegelijk aartsmoeilijk: is het mogelijk dat soorten in de loop van de tijd veranderen, andere eigenschappen ontwikkelen en welke mechanismen zijn daarvoor verantwoordelijk? Hij noemt het natuurlijke selectie, the survival of the fittest, en omdat hij de reacties van zijn tijdgenoten vreest op zijn revolutionaire ideeën, koestert hij z’n theorie meer dan twintig jaar en probeert ze ondertussen te verfijnen en met bewijzen te staven.

  

On The Origin Of Species, waarin hij z’n theorie uiteindelijk neerschrijft, veroorzaakt een storm van protest in het 19de eeuwse Engeland en in de rest van de beschaafde wereld. Met één pennentrek haalt hij een streep door het scheppingsverhaal dat bijna 2000 jaar lang de basis was van de westerse cultuur en het westers denken en cartoonisten hebben een vette kluif aan zijn beweringen dat de mens verwant is aan de aap en bij uitbreiding aan alle leven op aarde. Maar nog voor het einde van de eeuw levert in Parijs ene Marie Curie het bewijs dat de aarde ouder is dan de Bijbel laat uitschijnen. Pas 100 jaar na Darwin zal een team van wetenschappers aan de Cambridge Universiteit het allereerste DNA-model in elkaar knutselden en de techniek leveren om genetisch materiaal te vergelijken. Sindsdien staat het onomstotelijk vast: de mens is het voorlopige eindresultaat van een evolutieproces dat honderden miljoenen jaren geleden in de oceanen begon en dat zich van daaruit op spectaculaire wijze over de aarde en het luchtruim heeft verspreid.

2. Charles Darwin Didn't Know (89 min.)

De evolutietheorie van Charles Darwin, het zgn. Darwinisme, neergeschreven in On The Origin Of Species was in de 19de eeuw fel omstreden. Eén van de grote problemen in verband met de bewijslast was het ontbreken van fossiel materiaal. Uit de studie van zeer oude rotsformaties bleek dat er heel veel meercellig fossiel bewijsmateriaal voor handen was uit het Cambrium (geologische periode zo’n 488 tot 542 miljoen jaar geleden), zonder aanwijzingen over directe voorouders. In het oudere gesteende uit het Ediacarium (532 tot 630 miljoen jaar geleden) waren geen fossiele resten aanwezig. Die zou men pas in het begin van de 20ste eeuw herkennen als nauwelijks waarneembare indrukken van gefossiliseerde sponzen en kwallen. Darwins bewering dat alle leven afstamt van eencellige organismen in de grote oceanen stond in zijn tijd dan ook onder druk, want z’n collega’s en rivalen wilden vooral bewijzen zien en die kon hij - net zoals Einstein een eeuw later – met de stand van de techniek uit zijn eigen tijd niet leveren. Professor Armand Marie Leroy van het Imperial College in Londen toont ons wat wetenschap en techniek de laatste 100 jaar allemaal ontdekt hebben, overtuigend bewijsmateriaal voor Darwins theorie met als kroon op het werk de ontdekking van het DNA, waardoor het genoom (genetische code) van alle levende wezens in kaart kan worden gebracht.  Sindsdien weet men dat alle leven op aarde stukken van dezelfde genetische informatie bevat, waardoor de verwantschap (en dus de afstamming) is bewezen.

 
Nu weten we dat het microscopische diertje tricoplats, een wezen zonder mond, darmen, hersenen of tastorganen, zo’n 1 miljard jaar oud is, wat bewijst dat er vóór het Cambrium wel degelijk leven in de oceanen was. We weten ook dat de walvis verwant is met het nijlpaard en de mens, tja… Darwin wist het wel, maar hij durfde het niet in z’n On the Origin of Species neerschrijven, de mens is verwant aan de aap. Het definitieve bewijs werd in 1891 geleverd door de Nederlandse arts Eugène Dubois. Die vond op Java een schedel van een wezen dat zowel op een aap als op een mens leek, het eerste bewijs van het bestaan van de homo erectus. Maar het fossiele bewijsmateriaal is altijd onvolledig gebleven. DNA-onderzoek levert evenwel een sluitend antwoord op de meest pijnlijke vraag uit het menselijke bestaan: vijf tot zes miljoen jaar geleden deelden we een voorouder met de chimpansee en de bonobo, zeven miljoen jaar gelden met de gorilla, 12 miljoen jaar geleden met de orang-oetang en zo voort tot het begin van het leven op aarde. Darwin kon het in zijn tijd allemaal niet bewijzen, maar hij bevroedde het en hij heeft gelijk gekregen.

3. Darwin's Struggle (50 min.)

In deze derde documentaire over leven en werk van Charles Darwin verneemt u eigenlijk niets nieuws. Het gaat om een interessante documentaire, geïllustreerd met prachtig beeldmateriaal, maar eigenlijk is er sprake van heel veel overlappingen met de beide andere films. Vooral zijn rol als goede huisvader komt uitgebreid aan bod en het spel van leven en dood dat zijn eigen gezin meer dan eens trof, gebeurtenissen die hem verdrietig maakten, maar die opnieuw een bewijs waren voor de plaats van het menselijke ras in de natuurlijke cyclus van de planeet aarde. Ook Darwins aarzeling om te publiceren, komt ruim aan bod, evenals zijn conflict met zijn voorlopers en collega’s.

  

Als Gesamtwerk schetsen de drie documentaire een heel mooi portret van Charles Darwin als wetenschapper en toegewijde vader. Vooral professor Armand Marie Leroy van het Imperial College in Londen brengt een overtuigende verdediging van Darwins theorieën, die geïllustreerd wordt met opnamen van de meest geavanceerde technieken inzake erfelijkheidsonderzoek en afstamming. Jammer genoeg loopt Leroy wat té vaak in beeld, waardoor de documentaire bij momenten vooral een film over de professor zelf dreigt te worden i.p.v. over de historisch figuur Darwin. Dat neemt niet weg dat de informatie interessant en ad rem is en de documentaires zich ontspinnen als minithrillers, want het ontstaan van het leven op aarde is niet alleen en wonderlijke aangelegenheid, de struggle of life en de survival of the fittest zijn niet minder dan staaltjes van een keihard overlevingsstrijd in een omgeving met beperkte mogelijkheden en middelen.

 

 

“Aldus volgt direct uit de oorlog in de natuur, uit hongersnood en dood, de meest verheven zaak die wij ons kunnen indenken, namelijk de productie van de hogere dieren. Er is grandeur op deze visie op het leven met zijn verschillende krachten die oorspronkelijk zijn ingeblazen in een paar vormen, of in één vorm alleen; en in die visie dat, terwijl de planeet is blijven rondcirkelen volgens de vaste wet van de zwaartekracht, er uit zo een eenvoudig begin een eindeloze reeks vormen, prachtig mooi en schitterend, zijn geëvolueerd, en onophoudelijk evolueren.”

Charles Darwin, On The Origin Of Species, 1859, slotbeschouwing.

 
BEELD EN GELUID

Naar goede BBC-gewoonte is de technische kwaliteit van deze drie documentaires uit 2009 uitstekend, ondanks de oudere footage die hier en daar is gebruikt (vooral in de Attenborough-film) met wat verlies qua scherpte en kleur. De kleuren zijn fel in de natuuropnamen en de buitenscènes of donker en ingetogen zoals in de interieuropnamen van de gereconstrueerde fictionfragmenten waarin Darwin uiteraard altijd de hoofdrol speelt. Het geluid staat in een 5.1-versie en dat komt de veelzijdige en exotische geluidsband met ontelbare dierengeluiden ten goede.

 

Geen

 

Charles Darwin, een BBC-box met drie documentaire over leven en werk van de beroemde Engelse wetenschapper en vader van de evolutietheorie, is het verhaal over de lange strijd van een man tegen de vooroordelen en traditionele denkpatronen van zijn eigen tijd. Het portret dat Sir Richard Attenborough in zijn documentaire van Charles Darwin schetst, wordt in de tweede documentair verbreed met wetenschappelijke bewijsmateriaal dat in Darwins tijd door een gebrekkige techniek niet voor handen was. In de derde documentaire wordt vooral een beeld opgehangen van Darwins lange aarzeling omtrent de publicatie van zijn theorieën wegens mogelijke repercussies en sancties.