FILM
Frankfurt, 1958. De jonge advocaat Johann Radmann mag alleen verkeersboetes behandelen. Volgens een collega kan dat nog een jaar of twee duren: nieuwkomers krijgen altijd de kleine en minder interessante dossiers… Toevallig is hij getuige van een opstootje in de grote hal van het justitiepaleis: de jonge journalist Thomas Gnielka maakt er zich boos en beweert dat de overheidsdiensten en de magistratuur samenzweren om de nazimisdaden in de doofpot te stoppen. Hij toont een document met de getuigenis van een Auschwitz-overlevende, maar geen enkele advocaat wil met het dossier wat te maken hebben. Na z’n vertrek wordt z’n document in een vuilnisbakje gegooid. Daar pikt Johann Radmann het op als de kust veilig is. Het is het begin van een lange zoektocht waarvan hij zelf niet beseft waartoe ze zal leiden…

Na de Tweede Wereldoorlog probeert Duitsland en de Duitse bevolking de draad weer op te nemen en een normaal land te worden. De bevrijder – de Amerikanen – hebben de nazikopstukken eerder in Nüremberg tot de doodstraf veroordeeld en sindsdien is de hele affaire vergeten. Om het land weer op de been te krijgen, hebben de Amerikanen heel veel door de vingers gezien, waardoor heel wat voormalige nazi’s in hun oude functies zijn teruggekeerd, in de politiek, in de magistratuur, in de economie… Major Parker, hoofd van het Amerikaanse Archief in Frankfurt, vertelt Radmann dat hij in het bezit is van meer dan 10 miljoen dossiers. Allemaal nazi’s, zegt hij, maar dat hoeft je niet te verwonderen want álle Duitsers waren nazi’s. Na de bevrijding waren ze plots verdwenen. We hebben er 150 veroordeeld in Nüremberg, de rest is ongestraft gebleven. Ook jouw vader was een nazi. Jullie waren allemaal nazi’s…

Ondertussen blijft Johann Radmann met één grote vraag zitten: wat is er destijds in Auschwitz gebeurd? Via Thomas Gnielka komt hij in contact met Simon Kirsch, een voormalige Auschwitz-gevangene die weigert om over zijn ervaringen in Polen te praten, maar die hem uiteindelijk toch vertelt over zijn beide dochtertjes, een tweeling, die door Dr. Mengele zijn misbruikt voor allerlei medische experimenten. Mocht hij al twijfels hebben over Thomas Gnielka’s beweringen, dan is het voor Johann Radmann duidelijk dat er sprake is van een complot om de misdaden van de nazi’s te verdoezelen. In procureur-generaal Fritz Bauer, zelf jood en ex-concentratiekampgevangene, vindt hij een medestander om de zaak uit te spitten en een aantal voormalige kampbewaarders uit Auschwitz voor de rechter te brengen, want, zo vertrouwt Bauer hem toe, de Duitsers moeten weten dat ook gewone mensen misdaden hebben gepleegd. En dus gaat Johann Radmann aan de slag. Hij krijgt een collega toegewezen om alle bruikbare dossiers in het Amerikaanse Archief uit te spitten en een zaak voor te bereiden…
 

Ondertussen, 70 jaar na de feiten, weet iedereen wat er gebeurd is in Auschwitz, in Bergen-Belsen, in Buchenwald, in Dachau… maar het heeft tot in het begin van de jaren 60 van de vorige eeuw geduurd vooraleer de nazimisdaden algemeen bekend raakten. Het beeldmateriaal was er, de getuigen waren er, met de doorbraak van het medium televisie kon het eindelijk tot in elke Europese huiskamer doordringen. Ontkennen is niet meer mogelijk, daarvoor is de hoeveelheid bewijsmateriaal te groot, maar ignoreren wat er toen is gebeurd, dat doet men soms nog en meestal niet omdat men goedkeurt wat destijds is gebeurd. Ik ken jonge Duitsers die op een steenworp van het concentratiekamp van Dachau wonen, maar er nooit zijn geweest. Ik ken jonge Duitsers die nu pas met de harde feiten worden geconfronteerd omdat uit de nalatenschap van hun vader of grootvader blijkt dat ze lid waren van de nazipartij… de schaamte keert terug… het schuldgevoel zit vaak diep weggestopt, de ziel krijgt geen rust…
 

Met Im Labyrinth Des Schweigens rijt regisseur Giulio Ricciarelli de wond opnieuw open, maar hij laat zich niet verleiden om het allemaal nog een keer te tonen. In zijn film zit niet één seconde archiefmateriaal. U ziet dus geen arriverende treinwagons, geen soldaten met gevaarlijke honden op nachtelijke perrons, geen uitgemergelde mensen achter schrikdraad, geen stapels lijken… Het is beeldmateriaal dat we vaak hebben gezien, té vaak, zodat het aan kracht heeft ingeboet. Ricciarelli kiest voor een paar getuigenissen, kort en bondig, niet om te kijker te overtuigen, maar om ons te vertellen waarom de jonge Johann Radmann tegen alle advies in besluit om z’n hoofd in het wespennest te steken en te doen wat zijn geweten hem ingeeft. Als Johann en Thomas naar Polen afreizen om Kaddisj te zeggen voor de kinderen van Simon Kirsch, toont Racciarelli vooral de omheining van het concentratiekamp van Auschwitz, en in de kort camerashot over het terrein, zien we het kamp zoals het er anno 2014 uitziet, niét zoals het er anno 1958 bijlag. Het leidt alleen maar af van waar het hem in Im Labyrinth Des Schweigens te doen is, nl. het gevecht van een aantal moedige individuen om het stilzwijgen te doorbreken en de waarheid te laten accepteren voor wat ze is.
 

Alexander Fehling speelt Johann Radmann. Hij is geen held en nog minder een Rambo. Hij is jong, heeft de oorlog alleen als kind meegemaakt en hij is dus onschuldig, wat niet betekent dat hij zich niet medeschuldig voelt ten opzichte van de vele joodse Duitsers die niet worden gehoord en wier concentratiekampverleden wordt doodgezwegen. Fehling kiest voor een lowprofileattitude, hij speelt een beetje een koele en gereserveerde jongen, zelfs in de liefde, maar vanbinnen brandt een vuur dat wil afrekenen met het onrecht en de ontkenning. Zijn wat strakke, maar perfect gekozen speelstijl is ondertussen ook in Amerika opgevallen, want u zag hem als Jonas Hollander in Homeland 5 (2015), maar ook als Andreas Baader in Wer Wenn Nicht Wir (2011) en hij was ook van de partij in Inglorious Bastards (2009), Buddenbrooks (2008) en in de jammer genoeg nooit bij ons uitgebrachte biografische film Goethe! (2010). Zijn tegenspeelster Friederike Becht is een klein beetje een overbodig personage, maar een film heeft natuurlijk wat emotie en avontuur nodig en dus zorgt de verhaallijn over Johanns haperende relatie met modeontwerpster Marlene Wondrack af en toe voor een lichtere toon. U herkent haar als de jonge Hannah Arendt uit de gelijknamige film (2012) en als één van de nevenpersonages uit The Reader (2008). De kort na de opnamen van Im Labyrinth Des Schweigens overleden Gert Voss (Balzac, 1999) ziet u in de rol van procureur-generaal Fritz Bauer en alhoewel geen echte hoofdrol, is het een staaltje van groot vakmanschap.
 

Im Labyrinth Des Schweigens is de reconstructie van een affaire die uitmondde in het eerste Auschwitz-proces (1963-1965) tegen gewone burgers in Duitsland wegens hun rol in het vernietigen van joden tijdens de Tweede Wereldoorlog. Tot die tijd werd volgehouden dat ze niet verantwoordelijk waren voor hun daden, want dat ze die in opdracht hadden uitgevoerd. Maar uit het bewijsmateriaal bleek dat heel wat betrokkenen zelf ook initiatieven hadden genomen met dodelijk afloop. 19 van hen werden in Frankfurt voor de rechter gebracht, 15 van hen werden veroordeeld wegens moord.

Het personage Johann Radmann heeft nooit bestaan, het is een samensmelting van de drie Officieren van Justitie die de aanklacht voor het proces voorbereidden: Joachim Kügler, Georg Friedrich Vogel en Gerhard Wiese. De herinneringen van die laatste omtrent het proces zijnà verwerkt in het scenario van de film. Wiese was de enige die de Duitse première van Im Labyrinth Des Schweigens bijwoonde. Hij kreeg van het publiek een staande ovatie.