FILM
Vóór de aanvang van deze film wordt een tekst getoond waarin de schrijfster van Het Bittere Kruid, De Nederlands-Joodse Marga Minco, afstand neemt van de film omdat de relatie van de hoofdfiguur Sara met de leden van een NSB-gezin strijdig zou zijn met de geest van haar boek. Als buitenstaander denk je dan: god, wat minnetjes van zo’n auteur. Maar Het Bittere Kruid is niet zo maar een verhaal, het is een bundeling autobiografische verhalen van Marga Minco over eigen ervaringen in de Tweede Wereldoorlog in Amsterdam. Van de novelle – zoals bij haar andere litteraire werken gaat het om een zeer dun boekje, een kort verhaal met een zeer beheerste, poëtische, gebalde en stijlvolle tekst – werden in het Nederlandstalig taalgebied meer dan 400.000 exemplaren verkocht, en dàn denk je: god, wat is er mis met het verhaal dat de filmmakers op een vrij essentieel punt verkiezen in te grijpen? Waarom verfilmen ze dan niet een andere novelle? Marga Minco vroeg de rechter de makers te verbieden om de naam van haar boek te gebruiken, maar de goede man oordeelde dat zulks het project financiële schade zou toebrengen en dat ze contractueel had toegezegd dat de tekst mocht worden bewerkt. Haar bezwaar leest u dus in drie regeltjes vóór de film begint.

Sara (Esther Spitz) komt thuis na een verblijf in een sanatorium – het is 1942 – waar ze is behandeld voor tuberculose. De vader van haar vriendin Greet heeft haar laten wegsturen omdat ze joods is. Hij is lid van de NSB, zeg maar de Nederlandse Nazi-afdeling. In Amersfoort – waar haar familie woont – heeft men de joodse inwoners ondertussen verplicht om een gele ster te dragen. Elke dag verdwijnen er mensen en de angst hangt in alle straten en in alle huizen. Haar moeder (Kitty Courbois) en vader (Gerard Thoolen), een opticien, krijgen een oproepingsbevel om zich in het joods getto van Amsterdam te vestigen. Sara blijft aanvankelijk in Amersfoort met haar broer David (Frank Rigter) en diens vriendin Lottie, maar na een onbenullige aanvaring met Lottie tijdens het foto’s kijken, gaat Sara naar Amsterdam waar ze intrekt in de kelderwoning bij haar ouders. Het leven is moeilijk in Amsterdam en de joden mogen het getto niet verlaten op gevaar van opgepakt te worden en weggestuurd naar Westerbork.

Ondertussen is ook Greet teruggekeerd in Amsterdam. Zij woont met haar vader en broer, allebei lid van de NSB, in een voormalig huis van ondergedoken of gevluchte joden, een sjieke burgerwoning met grote, ruime vertrekken en een muziekkamer. Maar Greet is ongeneeslijk ziek en heeft voortdurend hoestbuien als ze zich druk maakt. Sara zoekt haar een paar keer op – ondanks het gevaar telkens wanneer ze de brug van en naar het getto oversteekt – en leert Greets jongere broertje kennen, een brave jongen die door zijn vader verplicht wordt om het apenpakje van de NSB aan te trekken. Greet, verwend en egoïstisch, ziet de hachelijke toestand niet van haar vriendin die in een vochtige kelder woont. Ze waant zich een diva of een bekende nachtclubdanseres en nodigt zelfs een stel jonge NSB-ers uit om Sara zogenaamd te verwennen. Sara verbreekt de relatie. Inmiddels zijn David en Lottie naar Amsterdam gekomen en leven er ondergedoken bij een gehandicapte oude man. Ze trouwen in de Synagoge en willen naar Palestina uitwijken. Moeder en vader worden op een avond opgehaald door de politie en Sara besluit haar broer en schoonzus te volgen naar Israël. Maar het plan mislukt omdat Lottie in paniek raakt op het station. David blijft achter om zich om zijn vrouw te bekommeren en Sara neemt alleen de trein.

Het Bittere Kruid (1957) is een verhalenbundel over een jonge joodse vrouw die kampt met een schuldgevoel omdat zij als enige van haar familie de terreur van de Nazi’s overleeft. Ze moet leren leven met het gemis,want van moeder en vader, David en Lottie krijgt ze nooit meer een teken van leven. Zij is ontsnapt aan het noodlot. Zoals bij heel veel joodse overlevenden blijft zij achter met de vraag: waarom? Marga Minco schrijft de pijn, het verlies en de frustratie voorts van zich af in het 93-pagina’s lange De Val (1983) en De Glazen Brug (1986), 94 pagina’s lang. Haar stijl is gebald, sober en doeltreffend en zij geldt in Nederland als de klassieker van de oorlogslitteratuur. Wat haar vooral trof is het feit dat er ergens iets verschrikkelijks kan gebeuren terwijl de rest gewoon doorleeft alsof er niks aan de hand is. In een eenvoudige en natuurlijke taal, zorgvuldig en ontroerend verwoord, probeert ze de gevoelens die ze daarbij heeft neer te schrijven, zonder veel pathos of drama, beheerst, gedisciplineerd en authentiek.

Kees van Oostrum, ook niet de eerste de beste, met een tweejarige opleiding aan het American Film Institute in Los Angeles, keerde naar Nederland terug om Het Bittere Kruid te verfilmen. Het feit dat de novelle op hem grote indruk maakte in zijn kinderjaren, leek een goed uitgangspunt voor een verfilming. Hét grote probleem situeerde zich in het omzetten van de compacte en korte teksten van Marga Minco naar een dramatisch verhaal van bijna anderhalf uur voor een ruim publiek en een grote schare lezers die met het werkje vertrouwd zijn. Om het rustig voortkabbelend relaas van de feiten meer in overeenstemming te brengen met het ruimer kader van de oorlog – waarbij goed en kwaad niet altijd zo strikt te scheiden zijn, dixit Van Oostrum – wordt besloten om de figuur van Greet en haar NSB-gezinsleden aan het script toe te voegen. Pers en publiek zijn zeer verdeeld over deze zeer vergaande ingreep, sommigen vinden dat de regisseur alle vrijheid moet krijgen, anderen zijn van oordeel dat de geest van het boek stuk is gemaakt.

Kees van Oostrum heeft van Het Bittere Kruid een mooie film gemaakt met een verzorgde regie, prachtige cameravoering, een kleurenpalet van sepia met volle ingehouden tinten en een surrealistisch aandoende, soms grillige en atonische soundtrack die de aandacht trekt. Het afgemeten en sobere acteerwerk van Kitty Courbois (misschien net iets te zwaarmoedig) en Gerard Tholen (altijd beheerst vrolijk) dwingt respect af, evenals de debuterende Ester Spitz (natuurlijk en soms ontroerend naïef) als Sara. Toch krijgt de toeschouwer op het einde de indruk dat Van Oostrum er niet in is geslaagd om de essentie van dit drama te vatten: het verhaal beklijft niet zoals het boek dat deed bij honderdduizenden lezers. Het verlies van de geliefden, de pijn die daarmee gepaard gaat, het schuldgevoel, het gemis, dat alles kruipt niet onder de huid van de toeschouwer zoals dat bij Schindler's List of bijv. Rossenstrasse het geval was. Het Bittere Kruid blijft veel meer het relaas van een drama, het drama zelf blijft te veel in de personages zelf verborgen. Er is te weinig sprake van overdracht van emotie. Dat heeft voor een stuk te maken met Sara en haar NSB-relaties: is het realistisch om er vanuit te gaan dat een joods meisje - ondanks de waarschuwingen - zo maar haar vriendin opzoekt in het huis van een nazi terwijl die in de tuin jonge NSB'ertjes traint of in een belendende kamer marsliederen met ze zingt, wetend dat hij haar – op gevaar voor haar leven – heeft laten verwijderen uit het sanatorium? Kon een jood, jong of oud, dat risico nemen terwijl er dagelijks razzia’s waren, mensen als vee van straat werden geplukt of ’s nachts met groot kabaal van hun bed getild?

Daarbij rijst de vraag of het de rol is van een regisseur om het onevenwicht uit de novelle te herstellen door ons te vertellen dat niet alle Nederlanders slecht waren. Het lijkt een truc om iedereen tevreden te stellen, maar het is niet noodzakelijk een goeie dramatische keuze. Bovendien vraag je je als toeschouwer tijdens de scènes met Sara en Greet al af wat voor zin ze hebben, in hoeverre ze passen in het wereldbeeld en bij het karakter van het joodse meisje. De redenen die de regisseur aandraagt voor Sara’s gedrag zijn niet overtuigend of geloofwaardig. Sara en Greet zijn mensen uit totaal verschillende werelden, zonder raakpunten, zonder gemeenschappelijke interesses. En als dat gedrag het gevolg is van haar onvolwassenheid en haar naïviteit, dan is de figuur van Ester Spitz verkeerd gekozen. Met haar diepe stem en uiterlijk van een twintiger lijkt ze in dat geval te volwassen en te rijp om het onschuldige en zich van geen kwaad bewuste meisje te spelen. Dan is de casting fout. De Sara in de film is al een jonge volwassene, ook al hangt ze nog aan papa’s nek en is ze papa's lieveling.

BEELD EN GELUID
De dvd-versie van deze film is verzorgd. Het beeld is netjes schoongemaakt en er is geen sprake van compressiefouten, vuil of beschadigingen. De kleuren zijn beperkt gehouden, donker en vol waardoor de enkele uitschieters (de gele ster) goed tot hun recht komen. De sfeer is geladen en de verdonkerde interieurs onderstrepen de voortdurende dreiging. Op straat wordt het geweld en het gevaar gesuggereerd door metaalachtige tinten met veel blauw, grijs en grauw, mist en regen, modder, omgestoten vuilnisbakken en ronkende colonnes vrachtwagens. De muziek is hitsig, scherp en duidelijk aanwezig, tergend plagerig, zenuwslopend en essentieel in het palet van mogelijkheden die ter beschikking staan om de sfeer te ondersteunen. Jammer genoeg zijn er geen Nederlandse ondertitels voorzien voor slechthorenden of voor kijkers die het taalgebruik niet helemaal verstaan. Gewoon als we zijn aan de visuele ondersteuning in anderstalige films, is de onverstaanbaarheid in drukke of luidruchtige scènes soms frustrerend.

EXTRA'S
Deze dvd bevat alleen de Originele bioscooptrailer.

CONCLUSIE
Het Bittere Kruid is een mooie en verzorgde film naar een boek met meer diepgang en emotie. Ondanks de indrukwekkende cast en het voorbeeldige acteerwerk is deze film eerder een streling voor het oog dan voor de ziel. Het Bittere Kruid raakt de toeschouwer niet op de gevoelige plek zoals andere films in hetzelfde genre dat wel doen.

Het Bittere Kruid maakt deel uit van De Rob Houwer Film Collectie, samen met o.a. De Vierde Man, Keetje Tippel, Soldaat van Oranje, Brandende Liefde, Grijpstra & De Gier en Turks Fruit.