FILM
Honderd jaar geleden waren Sideshows heel populaire attracties in Europa en Amerika. Zgn. Freaks, misvormde mensen en gedrochten van allerlei soorten, werden op kermissen en jaarmarkten tentoongesteld tegen betaling. Dwergen, siamese tweelingen, punthoofden, mensen met meerdere ledematen of zonder, kip- en struisvogelachtigen, tweeslachtigen en alles wat in strijd was met het gangbare schoonheidsideaal kwam in aanmerking om bespot en getoond te worden, tot afgrijzen van de enen en ultiem vermaak van de anderen. De slachtoffers werden uitgebuit, mishandeld en vernederd en nauwelijks als menselijk beschouwd, terwijl de meesten wel degelijk over geestelijke capaciteiten beschikten. Tegenwoordig noemen we ze 'mindervaliden' of 'gehandicapten' en zijn er speciale instellingen om dergelijke spelingen van de natuur op te vangen en een menswaardig bestaan te geven. Vóór het tijdperk van De Rechten van de Mens werden ze beschouwd als attributen van het kwade en het boze, verguisd en soms ook verheerlijkt uit angst om nog meer onheil te stichten.

Rond het begin van de jaren '30 dringt het genre van de sideshows door in Hollywood en verschijnen de Freaks niet alleen in kermistenten en toneelvoorstellingen, maar maken ze ook carrière in speelfilms. Het is de tijd van Dracula, Frankenstein en The Mummy, met dit verschil dat de Freaks geen bedachte creaturen of geschminkte acteurs, maar mensen van vlees en bloed zijn. Tod Browning, voormalig slangenmens in het circus en dus ook bekend met het kermismilieu, krijgt van de dwerg Harry Earles Sputs toegespeeld, een tekst waarin freaks een grote rol spelen. Harry Earles, telg van een Duitse dwergenfamilie die na WOI naar de USA was geëmigreerd en die carrière maakte op kermissen, op het toneel en in een aantal freakfilms, was vragende partij om zijn inkomen veilig te stellen. Omdat de MGM-studio verlegen zat om een antwoord op Dracula en consoorten van de concurrentie krijgt Browning het nodige geld om een horrorfilm met menselijke gedrochten en monsters te maken. Uit de hele wereld komen aanbiedingen van freaks die auditie voor hem willen doen. Bekende 'normale' artiesten strikken blijkt een groter probleem omdat de bekende Hollywood-stars hun naam niet verbonden willen zien aan deze film. De meeste andere acteurs zijn bijgevolg uitgeweken Europeanen, Fransen, Duitsers en Britten, die minder te verliezen hebben of die aan het einde van hun carrière zijn. Browning draait 36 dagen met zijn heel aparte crew, niet in een bestaand circus in Europa zoals voorzien (de crew was veel te groot), maar in een speciaal gebouwde decor waarin – om de kosten te drukken – attributen uit andere films zijn opgesteld.

In 1930 wordt onder druk van de publieke opinie en de politieke wereld in Hollywood de zgn. Filmcode ingevoerd, een zelfregulerend reglement om de kritiek die de filmstudio's kregen over dalende kwaliteit en zedelijke en morele ontsporing het hoofd te bieden. De regels worden niet streng toegepast en scriptwriters vinden nieuwe versluierde en dubbelzinnige manieren om hun ideeën over te brengen, maar Freaks is de eerste film waarvoor voor- en tegenstanders van de code voor het eerst met elkaar op de vuist gaan.

Het verhaal van Freaks draait om een dwerg (Harry Earles) die verloofd is met een dwerg-vrouwtje (Daisy Earles), allebei werkzaam in het circus. Harry wordt evenwel verliefd op Cleopatra (Olga Baclanova), de trapeze-artieste, maar zij heeft een geheime verhouding met Hercules de worstelaar (Henry Victor). Ze geeft Harry de indruk wat voor hem te voelen en wanneer ze verneemt dat Harry een fortuin heeft geërfd beraamt ze met Hercules een plan om de dwerg het geld afhandig te maken en hem te vermoorden. Op het huwelijksfeest gaan Harry de ogen open, maar Cleopatra heeft vrij spel: met kleine beetjes vergiftigt ze Harry. Die wordt heel erg ziek, maar de andere freaks hebben in de gaten wat er aan de hand is en besluiten tussenbeide te komen.

Toen de montage klaar was en Freaks aan een testpubliek werd getoond liep de zaal leeg: vrouwen schreeuwden het uit, walgden en kotsten en volgens sommige bronnen kreeg één vrouw zelfs een miskraam na de visie. De studio zat met de handen in het haar. Browning werd verplicht om een halfuur materiaal weg te knippen, dialogen te veranderen en een nieuwe acceptabele epiloog te bedenken. Uiteindelijk krijgt de film tot drie keer toe een nieuw slot, maar het zijn telkens onbevredigende oplossingen en na een mislukte introductie in New York in de zomer van 1932 wordt Freaks uit roulatie genomen. 30 Jaar lang is de film daarna verboden. In de jaren '60, met het verschijnen van de subcultuur, herleeft de belangstelling voor de zwaarbeladen film, eerst in Amerika in studentenmilieus, later in arthouse-kringen.

Freaks is een unieke film. Nooit eerder (of later) heeft een Hollywood-studio een dergelijke productie aangedurfd. Freaks, het mens geworden monster, ging te ver voor het publiek van de jaren '30. Eén van de redenen moet wellicht gezocht worden in de donkere toon van de eerste versie: de freaks worden daarin afgebeeld als vijandig en gevaarlijk, een clubje egoïstische en weinig sociale misbaksels die er niet voor terugdeinzen op gruwelijke wijze wraak te nemen onder de handige leiding van de dwerg, die in de loop van het verhaal op nogal wat sympathie kon rekenen. De inkortingen en bijsturingen, de nieuwe epilogen, niets kon de film uiteindelijk nog redden. Freaks bleek té gruwelijk op het witte doek, té griezelig, een té directe confrontatie met het abnormale. Kwam het publiek plots tot inkeer? Had het wroeging over de slechte behandeling die de freaks in de maatschappij kregen? Was er sprake van spijt, berouw, schaamte over iets wat op de kermis en in het circus tot dan toe wél kon? Of beperkte die schaamte zich tot de buurman in de bioscoop? Toonde de film de angstaanjagende monsters als té menselijk? Of zag men voor het eerst de misvormden als menselijke wezens? Publiek en critici vonden Freaks in elk geval een bewijs van slechte smaak, men sprak – voor het eerst? – over uitbuiting, misbruik, kort: Freaks was een afgrijselijke film.

De kracht van Freaks ligt voor ons, vandaag, in de authentieke en bijzondere cast die Tod Browning voor zijn film bij elkaar heeft gebracht. Misschien is er hier en daar nog iemand die Freaks een griezelfilm vindt of een horrorprent, maar eigenlijk slaan die termen tegenwoordig op een heel ander soort cinema. Wat vandaag vooral opvalt is de fierheid, de naturel en het professionalisme waarmee de acteurs dit verhaal gestalte geven. Want, dat mogen we niet vergeten, de misvormden die we te zien krijgen waren toentertijd grote namen uit de Sideshows in Europa en de VS. Ze waren in vele gevallen wereldberoemd, met huizen in Hollywood en buitenverblijven in Malibu en leefden net zoals andere grote acteurs uit die tijd. Voor hun was het de enige manier om fatsoenlijk te kunnen leven en dus buitten ze hun handicap uit om hun familie en gezin te onderhouden. Het waren kostwinnaars. In Die Blechtrommel brengt Günter Grass de dwergen, de freaks, nog één keer opnieuw tot leven. Het is bijna onvoorstelbaar dat hij Freaks nooit zou hebben gezien, want de overeenkomsten op meerdere terreinen zijn frappant.

BEELD EN GELUID
Freaks is, hoe kan het anders, in zwart/wit gedraaid. Het is een film uit z’n tijd, hoe jammer dat ook is voor de feestelijke en kleurige kleding van de artiesten die Tod Browning opvoert. Af en toe springt het beeld, maar dat heeft meer te maken met knippen die nadien onder druk van de censuur zijn gegeven dan met echte beschadigingen van de originele pellicule. Die is overigens heel netjes naar dvd overgezet, met een maximum aan correcties en een minimum aan storende witte vlekken of strepen. Het geluid heeft een Dolby-behandeling gehad, maar het is uiteraard veel minder te corrigeren dan de onregelmatigheden van de pellicule. Warner heeft zijn best gedaan en een betere versie krijgen we wellicht nooit meer te zien. Al bij al – en in het licht van de gebeurtenissen – is de geluidsband goed genoeg.

EXTRA'S
Warner heeft deze korte film (60') voorzien van aardig wat extra's. In 2004 is een soort Making of gemaakt om de film te begeleiden. In een documentaire van ruim 60 minuten Freaks: Sideshow Cinema vertellen betrokkenen uit die tijd, ex-kermis- en circusartiesten en filmspecialisten over de ontstaansgeschiedenis van Freaks, over de casting van de artiesten, de casting van de freaks, de achtergrond van de meeste medespelers, over de moeilijkheden die Browning moest overwinnen, de aanpassingen van het script, het inkorten, het hermonteren, het overdoen van de epiloog, de ervaringen met het testpubliek en de release van de film in de Amerikaanse zalen. Het is een indrukwekkend en leerzaam werkstuk met vaklui die tal van freaks nog persoonlijk hebben gekend, vaak tot aan hun dood. Voor wie behoefte heeft aan informatie tijdens de film is er het Commentaar door David J. Skal, die aangeeft waar belangrijke knippen zijn gegeven in het materiaal en die citeert uit ingekorte en compleet herschreven dialogen. Drie Verschillende Einden is een becommentarieerde documentaire over de alternatieve epilogen die Browning realiseerde om de film op een voor studio, publiek en kritiek aanvaardbare manier te laten eindigen nadat zijn gruwelijke eerste epiloog als totaal onaanvaardbaar was afgedaan. Ook opgenomen is de Introductie met Speciale Mededeling, een rollend intro waarin op de situatie van freaks wordt gewezen in het verleden als kermisattractie en waarin gewezen wordt op hun menselijke aspecten en soms bijzonder geestelijke vermogens.

CONCLUSIE
Freaks in woorden vatten is niet makkelijk. Het is een dusdanig uniek project dat alleen kijken uitkomst biedt. In elk geval is deze film een unieke gelegenheid om dit soort mensen aan het werk te zien in een film, de meesten onder hen niet als echte acteurs, maar als mensen die zichzelf spelen, de rest als professionals die niet moeten onderdoen voor hun normale collega's. Freaks is geen ziekelijk, geen afgrijselijk of mensonterend product, maar een film die het einde van een tijdperk vastlegt, een tijdperk waarop we als beschaafde mensen niet echt fier hoeven te zijn, maar dat niettemin deel uitmaakt van ons evolutieproces.