FILM
Tijdens een lezing in 1965 wordt Malcolm X doodgeschoten. De daders zijn zwart en naar alle waarschijnlijkheid lid van de Nation of Islam, een beweging die streeft naar de emancipatie van de zwarte bevolking via een radicaal separatisme en die Malcolm wegens onenigheid eerder al de rug heeft toegekeerd. Zijn naam wordt evenwel nooit vernoemd naast die van John F.Kennedy, Robert Kennedy en Martin Luther King, bekende Amerikanen die in dezelfde periode bij aanslagen om het leven komen. Malcolm X wekte veel minder medelijden op en kon al helemaal niet rekenen op enige sympathie bij de blanke Amerikanen wegens zijn uitgesproken racistische ideeën. Alleen in Harlem en in de huizen van zwarte Amerikanen overal in de VS is er indertijd getreurd over het verlies van de zwarte voorvechter voor gelijke rechten.

Spike Lee gaat terug tot de vroegste herinneringen van Malcolm Little in het huis van zijn ouders: de Ku Klux Klan die de buurt onveilig maakt en Malcolms vader viseert wegens omstreden uitspraken als predikant en verdediger van gelijke rechten voor de zwarten. Hun huis wordt in brand gestoken en vader Little op de treinrails gelegd. De vijf Little-kinderen komen in een tehuis terecht wanneer hun moeder niet meer voor ze kan zorgen. Als enige zwarte in een blanke omgeving heeft Malcolm geen makkelijke jeugd. Wegens niet gepast voor negers wordt hem een carrière als advocaat afgeraden. Je bent zo goed met je handen, zegt z'n blanke racistische leerkracht op school, en dus krijgt Malcolm een opleiding als timmerman. Later komt hij in aanraking met het crimineel milieu, wordt hij bij een incident opgepakt, veroordeeld en opgesloten. Een medegevangene brengt hem op het rechte pad en wijdt hem in in de Islam aan de hand van de geschriften van ene Elijah Muhammad die de ontvoogding van de zwarten via een radicale breuk met de blanke samenleving predikt. Wanneer de poort van de gevangenis achter hem dichtzwaait, is Malcolm Little een overtuigd Islamiet en een volgeling van de separatistische ideeën van zijn leider.

Pas na ruim anderhalf uur snijdt Spike Lee het verhaal van Malcolm X (Denzel Washington) aan. In de 100 minuten die volgen brengt hij uitgebreid diens openbaar leven in beeld, zijn bezieldheid, zijn vaste overtuiging het goede te doen voor het welzijn van zijn rasgenoten en zijn blind vertrouwen in Elijah Muhammad (Al Freeman jr.). Ondertussen leert hij een zuster kennen met wie hij trouwt - een thematiek die Spike Lee niet zo goed ligt, maar die met weinig handelingen en spaarzame woorden tot een goed einde wordt gebracht. Zijn vrouw Betty Shabazz (Angela Bassett), werkzaam in de organisatie als verpleegster, opent hem uiteindelijk de ogen voor de corruptie en de naijver binnen de Nation Of Islam. Dat is het begin van het einde van Malcolm X's carrière en uiteindelijk ook z'n leven.



Spike Lee presenteert Malcolm X als de biografie van een man waarop zwart Amerika al z'n hoop had gesteld, althans de zwarten die aan de zelfkant van de maatschappij leefden en het voortdurende slachtoffer waren van achteruitstelling en discriminatie. In tegenstelling tot wat algemeen werd verwacht is dit geen harde film, wél een kritische film, die de blanken stof tot nadenken geeft en de zwarten een hart onder de riem stopt. Lee houdt zich heel nauw aan wat bekend is over Malcolm X, diens overgeleverde notities en het scenario dat schrijver Alex Hailey (auteur van Wheels en Roots) op basis van gesprekken met de zwarte leider samenstelde na zijn dood. Als in een sprookjesboek leidt hij ons door de eerste levensfazen van de activist en brengt met veel zorg kleur, details en nuanceringen aan die belangrijk zijn voor het karakter van de latere volwassene. Het verraad, de afgunst en de jaloezie in de Nation Of Islam zijn vanaf het prille begin van de publieke optredens van Malcolm X embryonaal en subtiel aanwezig. Lee maakt ze voor de kijker zichtbaar op het moment dat Betty haar man verwijten maakt over zijn vele en lange reizen, de opvoeding van de kinderen die volledig op haar schouders rust en de moeilijke financiële situatie waarin het gezin over het algemeen verkeert. Malcolm wijst haar argumenten aanvankelijk af, maar wanneer ze hem wijst op de sjieke limousines waarmee zijn collega's van de Nation Of Islam zich plegen te verplaatsen en de geruchten over polygamie van Elijah Muhammad, gaat Malcolm twijfelen. Hij krijgt een spreekverbod. Een pelgrimsreis naar Mekka verandert zijn wereldbeeld: daar, ver weg van Amerika en zijn gepolariseerde samenleving, ontmoet hij blanken, zwarten, Aziaten en Arabieren, die elkaar in de Islam als broeders ontmoeten. De breuk met de Nation Of Islam is vanaf dat moment nog maar een kwestie van dagen.

Van het originele zwart/wit-beeldmateriaal dat voor handen is, heeft Spike Lee spaarzaam maar efficiënt gebruik gemaakt en hij schuift het tussen zijn eigen opnamen om de authenticiteit van de momenten zeer omstreden uitspraken van de zwarte activist te bewijzen. Want Malcolm X kon ruw en brutaal zijn als het over blanken en hun samenlevingsmodel gaat. Een blanke studente die hem aanspreekt op de campus van een universiteit, hem vertelt dat ze een goede blanke is die zijn inzichten deelt en hem vraagt wat ze kan doen om te helpen, krijgt een botte nothing als reactie. Lee polemiseert niet, hij beperkt zich tot haar teleurgestelde gezichtje, het is een incident dat voor de rest niet is gedocumenteerd, maar dat in al zijn eenvoud meer zegt dan de rest van de film.

Malcolm X is vóór alles de indrukwekkende acteerprestatie van Denzel Washington. Hij speelt met gemak het parvenuachtige boefje, de kleine smeerlap die zich met een grote mond en veel bluf toegang verschaft tot het crimineel milieu, de toegewijde of in elk geval eerlijke broeder en echtgenoot, vervolgens de overtuigde volksmenner, de man die mensen kan bezielen met een boodschap waarin hijzelf ook gelooft. Op geen enkel moment is er sprake van enige twijfel: Denzel Washington kruipt van de ene vermomming in de andere zonder dat zijn geloofwaardigheid daaronder lijdt. Zijn prestatie is meer dan indrukwekkend genoeg voor een Oscarbekroning, maar dat kon het overwegend blanke Academy-publiek niet over zijn hart krijgen.

BEELD EN GELUID
Het kleurenpalet varieert naargelang de omstandigheden. De tinten zijn warm, helder en veelzijdig in het begin van de film en krijgen een donkere tint wanneer de Witte kappen verschijnen, bij nacht, met dreigende toortsen en geweld. De criminele periode wordt gedomineerd door veel bruin en zwart met hier en daar een opvallende tint (meestal in de kleren van de kersverse Don Juan die graag belangrijk doet en blanke vrouwtjes versiert). De gevangenisscènes baden in een blauwgrijze sfeer, een metafoor voor de kille en onpersoonlijke omgeving, met zacht neonlicht en veel close ups wanneer Malcolm via de Islam zijn roeping ontdekt. Vergaderzalen, congreshallen en hotelkamers hebben zo hun eigen sfeer en lichtinval en Lee brengt ze één na één of afwisselend in beeld, waarbij het grootse effect van veel ruimte en grote massa’s tegen een achtergrond van mega-billboards iets fascistisch heeft, vergelijkbaar met de Nurenberger Partijdagen van de nazi's. De pellicule is helemaal vrij van ongerechtigheden en de transfer is zeer goed. Het geluid is heel divers en de soundtrack van Terence Blanchard (She Hate Me en Inside Man) zorgt voor de nodige variatie en ondersteuning. Er is een 2.0-stereo track, maar de 5.1-versie is uiteraard superieur. De grote variëteit van scènes en locaties geeft massa's mogelijkheden om de verschillende geluidskanalen maximaal te gebruiken: Malcolm X is een wervelende soundscape dat in een home cinema-systeem helemaal tot zijn recht komt. Vooral de massa-scènes doen er hun voordeel mee.



EXTRA'S
Op disc 1 staat de Originele Bioscooptrailer, plus een Commentaartrack van Spike Lee, Ernest Dickerson, e.a., uiteraard niet ondertiteld en dus niet door iedereen te volgen, vooral omdat het taalgebruik niet altijd helemaal verstaanbaar is. Wat er verteld wordt biedt zeker meerwaarde, maar het is (opnieuw) een lange zit en niet meteen duidelijk wie daartoe in staat is.

Op disc 2 staat de Documentaire Malcolm X, een film van 90 minuten, genomineerd voor de Oscar voor Best Documentary in 1972, hét pièce de résistance van deze dvd-uitgave. Hij biedt een zeer grondig beeld over wie Malcolm X was en waarvoor hij stond. De film bestaat bijna volledig uit footage over Malcolm X en de Nation of Islam, de reis naar Mekka, het verhaal van zijn jeugd en de uiteindelijke doodsbedreigingen. Het gaat hier om een zeer interessante en goed gemaakte reportage die veel meer over Malcolm X vertelt dan de film van Spike Lee, die voor zijn versie tweemaal zoveel tijd nodig heeft. De Weggelaten scènes met een Introductie door Spike Lee duurt 22 minuten. Spike Lee geeft zelf aan waar de scènes in de biografie van Malcolm X passen. Van Malcolm X is bekend dat hij zijn botte antwoord aan de blanke studente betreurde (na zijn terugkeer uit Mekka) en dat hij altijd is blijven hopen dat hij het anders had aangepakt. Als eerbetoon schenkt Spike Lee hem een tweede kans: de hele scène is overgedaan en deze keer antwoord Malcolm X niet met een korte nothing, maar bedenkt Spike Lee een plausibel antwoord dat hij de zwarte leider laat uitspreken. Een geschenk voor X, zegt Spike Lee er zelf over. De rest van de scènes zijn interessant, soms zelfs grappig, maar niet onmisbaar.



CONCLUSIE
Malcolm X is een groots en indrukwekkend portret over het leven en werk van één van Amerika’s eerste zwarte militanten die tot de verbeelding sprak van de (toen) 22 miljoen zwarte Amerikanen en hun de naam African Americans schonk. Spike Lee is erin geslaagd een interessante en veelzijdige biografische film te maken over de zwarte leider zonder zelf in de val van racisme en separatisme te trappen. Malcolm X kan men zonder meer bekijken als een informatief portret, kritisch jawel, soms net een beetje over de top, maar altijd eerlijk, waarheidsgetrouw en verantwoord. Als er al kritiek mogelijk is dan slaat die op de lengte van de film: 194 minuten is heel lang. Té lang. Het hele eerste deel van de film, tot en met zijn vrijlating uit de gevangenis, had een stuk korter gekund, zodat de figuur van Malcolm X veel eerder dan na 90 minuten onder de aandacht van het publiek wordt gebracht. Nu is er het risico dat de kijker wegloopt vooraleer het hoofdthema van de film is ingezet.