DOCUMENTAIRE
In 1998, ruim 450 jaar na de oprichting van de Heilige Roomse en Universele Inquisitie of kortweg Heilige Officie, besluit kardinaal Joseph Ratzinger, prefect van de Congregatie voor de Geloofsleer (opvolger van de Inquisitie), om de geheime archieven van de beruchte instelling open te stellen voor wetenschappelijk onderzoek. Het is een gebeurtenis die binnen een paar uur het statuut van wereldnieuws krijgt: nooit heeft iemand durven vermoeden dat iets dergelijks kon gebeuren, alsof de KGB of de CIA zouden besluiten om hun meest geheime rapporten over tegenstanders en internationale complotten op het Internet te zetten. Kardinaal Ratzinger had uiteraard z'n voorzorgen genomen: de sleutel van de kluis met de geheimste der geheime documenten, een vertrek waar zelfs zijn naaste medewerkers geen toegang toe hebben, blijft in zijn persoonlijke bezit. Dat archief bevat o.a. de Derde Profetie van Fatima, documenten in verband met wonderbaarlijke verschijningen en processen-verbaal over seksuele misdrijven van priesters. Kardinaal Ratzinger oordeelde dat het openstellen van de archieven nog nauwelijks meer schade kon toebrengen aan de eeuwenoude slechte naam van de Inquisitierechtbank dan tot dan toe het geval was geweest. Daarmee trad hij in het spoor van wat de Spanjaarden ruim een decennium eerder met de archieven van de Spaanse Inquisitie in Salamanca deden.

De Roomse Inquisitie werd in 1542 in het leven geroepen, op het moment dat de Christelijke Wereld in snel tempo uit elkaar viel in een katholieke westelijke en een protestantse oostelijke helft. Luther in Duitsland en Calvijn in Zwitserland leidden het protest dat in eerste instantie gericht was tegen de geldhonger van de Heilige Stoel en de frauduleuze handel in aflaten. De tegenstellingen bleken onoverbrugbaar en Rome verloor zijn invloed (en inkomsten) in grote delen van Duitsland, Zwitserland, Oostenrijk, Oost- en Noord-Europa en na de aanvaring met Hendrik VIII over zijn scheidingsperikelen, in Groot-Brittannië. De opposanten en tegenstanders werden afgeschilderd als afvalligen, verraders en ketters en voor de kerkelijke rechtbank gebracht. Wie hen had verklikt bleef geheim, wie twijfelde of zichzelf tegensprak tijdens de procesgang werd gefolterd, zogenaamd om het slechte uit te drijven. Nadien volgde de veroordeling, vaak tot een pelgrimstocht of een tijdelijke of eeuwige verbanning, in het slechtste geval kwamen de veroordeelden op de brandstapel terecht om een voorbeeld te stellen. Autodafé's waren overigens zeer populair in een maatschappij waar nauwelijks publiek vermaak bestond. Ze genoten hetzelfde bijval als een voetbalinterland België-Holland of een tenniskamp Clijsters-Henin, waarbij gevochten werd voor de beste plaatsen en zelfs hoogwaardigheidsbekleders en geestelijken zich niet onbetuigd lieten.

In de 16de eeuw moest de Roomse Inquisitie met een ander soort probleem afrekenen: het was de tijd van de Renaissance en de herontdekking van de oude wijsheden van de Griekse filosofen en wetenschappers. In Rome kreeg de Italiaanse natuurfilosoof, astronoom en wiskundige Galileo Galilei, geboren in 1564, het aan de stok met de Heilige Officie naar aanleiding van de Heliocentrische Theorie van de Nedersaksische kanunnik, wiskundige en sterrenkundige Nicolaus Copernicus (1473-1543), die hij openlijk en met veel enthousiasme verdedigde en populariseerde, een leer die frontaal botste met de inzichten van de Kerk over de aarde als middelpunt van het heelal. Een eeuw eerder had Copernicus verklaard dat de zon niet rond de aarde, maar de aarde rond de zon draaide. Zijn geschriften waren in zijn eigen tijd meermaals bij de Inquisitie aangeklaagd wegens ketterij, maar de gevolgen bleven uit omdat alle aandacht naar de strijd tegen de Lutheranen en Calvinisten ging. Toen Galileo Galilei, de bekendste Italiaanse wetenschapper van zijn tijd, zich een eeuw later achter Copernicus' ideeën schaarde, brak de hel los. Hij werd voor de rechtbank gedaagd, gedwongen om zijn uitspraken en geschriften te verloochenen en veroordeeld tot levenslange verbanning naar zijn landgoed op het platteland. Niet lang daarna werd in Frankrijk de toekomstige schrijver en filosoof Voltaire geboren, de man die het tijdperk waarin hij leefde volledig zou domineren met zijn revolutionaire ideeën, de man die de Verlichting op z'n eentje inhoud gaf en die volgens Goethe rechtstreeks verantwoordelijk was voor het uitbreken van de Franse Revolutie. Voltaire keerde zich tegen de kerk en zijn groeiende populariteit veroorzaakte onrust in het Vaticaan, waar sommigen zijn blasfemische theorieën genegen waren en anderen meenden dat de ketterij de poorten van de Heilige Stad hadden bereikt.

De drievoudige documentaireThe Secret Inquisition is gebaseerd op het boek dat de Nieuw-Zeelandse historicus Peter Godman schreef naar aanleiding van zijn jarenlange research in de in 1998 opengestelde archieven van de Roomse Inquisitie in Rome. De Duitse regisseur Jan Peter kreeg met steun van o.a. het grootste Duitse tv-station ZDF en het Frans-Duitse Arte de unieke kans om als enige in de archieven te filmen. Dat kardinaal Joseph Ratzinger, eveneens van Duitse origine, op dat moment al 20 jaar de scepter zwaaide in de Heilige Officie, is wellicht geen toeval. Het uitgangspunt van het boek van Peter Godman en dus van deze documentaire reeks, is niet de zoektocht naar de slachtoffers van de Inquisitie, niet de lange lijst van vermeende ketters die eertijds onthoofd of verbrand werden, maar de houding en de ideeën die de beulen, de inquisiteurs en hun handlangers, erop na hielden om te doen wat ze deden: mensen vermoorden in naam van het evangelie. Bovendien zou een beperking van het begrip Inquisitie tot de uitspattingen in de 16de en vroege 17de eeuw een zeer onvolledig beeld opleveren van de actieradius en de omvang van de bemoeinissen van de Inquisitie tot in onze eigen tijd. Uiteindelijk werd de instelling pas opgeheven in de tweede helft van de jaren’60 tijdens het Tweede Vaticaans Concilie en het was uitgerekend de jonge Joseph Ratzinger die de kat de bel aanbond in een speech die hij schreef voor de bisschop van Keulen. In de vorige eeuw was de Roomse Inquisitie nog zeer actief na de Tweede Wereldoorlog toen het er even op leek alsof Italië na de verkiezingen van 1948 een Communistische regering zou krijgen. Het Vaticaan zette alles op alles en paus Pius VI, die zich vrij slap had opgesteld ten opzichte van de nazi’s tijdens de oorlog, was nu wél een grote voorstander van een georganiseerde actie tegen het kwaad. Vanaf de jaren '60 was de bevrijdingstheologie in Zuid-Amerika het mikpunt van de Congregatie voor de Geloofsleer. De verbinding van het evangelie met het Marxistisch gedachtegoed ter ontvoogding van de arme bevolking, vond geen genade in de ogen van de eens zo gedreven Joseph Radzinger en dus werd de bevrijdingstheologie veroordeeld en de priesters die ze verdedigden gestraft of uit hun ambt gezet. De moordaanslag in 1980 op Óscar Romero, de aartsbisschop van San Salvador (El Salvador), het meesterbrein achter de bevrijdingstheologie bracht het gedachtegoed de finale klap toen vooral sinds in het Vaticaan de Poolse paus, Karol Wojtyla, sinds zijn aantreden in 1978 de strijd tegen het Oost-Europese Communisme had aangebonden via zijn openlijke steun aan de verboden Gdanskse scheepsbouwersvakbond Solidarnosc o.l.v. vakbondsleider Lech Walesa. Ook hier was het de Congregatie voor de Geloofsleer die voor de nodige logistieke steun zorgde. In de jaren na de Val van de Muur verschuift de nadruk opnieuw naar ethische vraagstukken, in dit geval abortus, euthanasie en AIDS, het gebruik van condooms en de rechten van homo's. Telkens verdedigt de Congregatie het meest conservatieve standpunt en deinst er niet voor terug om op een internationaal congres over de problematiek van de wereldbevolkingsexplosie de kant te kiezen van extreem conservatieve landen als Saoedi Arabië en Iran. Moderne inquisiteurs hebben zo hun eigen werkmethoden ter ondersteuning en vrijwaring van het historisch gedachtegoed.

Ondertussen is de prefect van de Congregatie voor de Geloofsleer, kardinaal Joseph Ratzinger, zelf op de hoogste functie in het Vaticaan terechtgekomen als paus Benedictus XVI, of hoe nog maar eens duidelijk blijkt welke bijzondere macht de chef van de Vaticaanse Geheime Dienst - vroeger Heilige Roomse en Universele Inquisitie en nu de Congregatie voor de Geloofsleer genaamd - tot op de dag van vandaag heeft. Voor regisseur Jan Peter moet de dag waarop de Duitser tot paus werd verkozen één van de mooiste uit zijn carrière zijn geweest, want het materiaal dat hij ondertussen had bij elkaar geschoten en gemonteerd, kreeg van het ene op het andere moment een totaal andere zwaarte en een totaal andere betekenis. Je haalt niet elke dag een bij het grote publiek haast onbekende man voor de camera die dan plots leider wordt van de invloedrijkste wereldgodsdienst.

BEELD EN GELUID
The Secret Inquisition is een docudrama over de oudste en nog steeds actieve rechtbank en oudste geheime dienst ter wereld met een ononderbroken staat van dienst van ruim 450 jaar. Regisseur Jan Peter gebruikt theatrale reconstructies om de geest en de sfeer van de 16de eeuwse inquisitieprocessen tegen ketters en afvalligen in beeld te brengen en richt zijn camera op de geestelijken die het moorden en verbranden probleemloos in overeenstemming wisten te brengen met het geloof dat ze verdedigden. Hij gebruikt oude prenten en historische schilderijen om ons te tonen hoe de inquisiteurs er volgens de kunstenaars uit die tijd uitzagen. Voor de rest doet hij een beroep op recente kleurenopnamen van het Vaticaan en de zuilenrij van Bernini en illustreert het geheel met interviews met Ratzinger en zijn medewerkers in de hoofdrol, Hans Küng, de Zwitserse theoloog die veroordeeld werd na de publicatie van zijn boek onfeilbaar, als kritische bron en een aantal Zuid-Amerikaanse linkse priesters die de houding van de kerk inzake ethische discussies veroordelen. De beeldkwaliteit is altijd uitstekend en de kleuren, het contrast en de beeldscherpte prima in orde. Geen beschadigingen, geen storende mankementen en een verzorgde geluidband al moet gezegd dat én ondertitels én Engels commentaar op de Duitse, Italiaanse en Spaanse interviews echt wel van het goede te veel is. De muziektrack is perfect in overeenstemming met het gekozen onderwerp en trekt soms de aandacht zonder af te leiden.

EXTRA'S
De dvd bevat geen extra's.

CONCLUSIE
The Secret Inquisition vertelt het verhaal van de ruim 450 jaar oude instelling die instaat voor de zuivere leer van de katholieke kerk en de naleving ervan door de gelovigen. Regisseur Jan Peter kiest een zeer aparte invalshoeken en belicht de grootinquisiteurs en hun medewerkers die de instelling leidden, ze op gepaste tijden hervormden of net zorgden dat de historische context te allen prijzen bewaard bleef. Het is een verhaal over psychopaten, pathologische gevallen, extremisten, maar evenzeer over goedmenende en intelligente kerkvaders die de historische rol van de Kerk en haar grote verantwoordelijkheid naar waarde wisten te schatten. Maar de Inquisitie zorgde in haar lange bestaan ook voor ellende en miserie, verdedigde onrecht in plaats van rechtvaardigheid en trad in vele gevallen op als verdediger van het welzijn van de Kerk als instituut en zijn bevoorrechte bedienaars. Karol Wojtyla vroeg in mei 2000 tijdens een misviering in de Sint-Pieter aan God en de wereld vergiffenis voor de fouten van zijn Kerk in de voorbije 20 eeuwen, een gebeurtenis zonder precedent. Het was de eerste keer dat een kerkleider toegaf dat de Kerk en zijn bedienaars fouten konden maken. Als we Jan Peter mogen geloven heeft de Congregatie voor de Geloofsleer zijn lesje evenwel nog niet geleerd en was Wojtyla's goed bedoelde onderneming beslist niet de enige en laatste mea culpa van de katholieke kerkleiding.