FILM
Hoewel Billy Wilder – een Oostenrijkse jood die jarenlang in Duitsland woonde en halverwege de jaren dertig de Nazi-terreur ontvluchtte – persoonlijk nauw betrokken was bij de slachting die in ’40-’45 in Europa plaatsvond, sprong de regisseur niet mee op de propagandawagen die Hollywood doorkruiste tijdens de oorlogsjaren. De enige prent die hij tijdens de Tweede Wereldoorlog maakte met het conflict zelf als onderwerp was Five Graves to Cairo, een van zijn mindere producties. In 1948 bezocht hij vervolgens het Berlijn van vlak na de oorlog – in A Foreign Affair – maar ook die prent refereerde slechts indirect naar de gruwelen van de wereldbrand. Het zou nog eens vijf jaar duren vooraleer Wilder – die diverse familieleden in concentratiekampen verloor – de Tweede Wereldoorlog écht aansneed. Hij koos hierbij voor een adaptatie van een hit op Broadway, die hij echter volledig herschreef en naar zijn hand zette. Het resultaat is niet enkel de zoveelste fabuleuze voltreffer in het oeuvre van de cineast, maar groeide uit tot een film die de blauwdruk zou worden voor alle films ooit gemaakt over krijgsgevangenen: Stalag 17.

De stalag uit de titel is een krijgsgevangenkamp nabij de grens met Tsjechië, waar Amerikaanse sergeanten met honderden samengepropt zitten in houten barakken. De gevangenen doen verwoede pogingen om te ontsnappen, maar hun laatste inspanning eindigt in de dood van twee collega’s. Het vermoeden groeit dat de Duitsers op de hoogte zijn van alle vluchtplannen en dat één van de Amerikanen bijgevolg een spion is. De grootste verdachte is Sefton, een opportunist van het arrogantste soort, die nauwe banden onderhoudt met de kampoversten en een meester is in het ruilen van sigaretten voor luxeartikelen. Er groeit een vertrouwenskloof tussen Sefton en zijn medegevangenen, die hem in elkaar slaan en hem als een paria behandelen. Sefton houdt echter het hoofd koel en gebruikt zijn tijd om de anderen te observeren, in de hoop zo de echte spion te vinden.



Hoewel Stalag 17 opent met de gruwelijke dood van twee Amerikanen bij een ontsnapping wordt in de eerste helft van de film toch voornamelijk op de lachspieren gewerkt. De prent maakt niet zozeer gebruik van galgenhumor, maar van aanstekelijke slapstick en verrassende karakterkolder. Dit zorgt er weliswaar voor dat de plot nauwelijks vooruitkomt in het eerste uur, maar wanneer de humoristische situaties van zo’n hoog niveau zijn als hier, maakt dat helemaal niets uit! Billy Wilder en zijn eenmalige co-scenarist Edwin Blum verweven overigens genoeg dramatische en/of emotionele momenten in het verhaal om de kolder niet te ongepast te doen overkomen en zelfs van de nodige relevantie te voorzien. Vanaf de tweede helft van Stalag 17, wanneer het tij zich voorgoed tegen Sefton heeft gekeerd, wordt de humor wat subtieler en komen de gevaren van een verblijf in een krijgsgevangenenkamp meer naar de voorgrond. Het is echter de verdienste van Wilder dat hij de frivoliteit die de prent kenmerkt gedurende de ganse duur weet vast te houden, zelfs in sequenties die minder grappig zijn.

Stalag 17 is ook een buitenbeentje in het oeuvre van de cineast omdat in geen enkele van zijn andere films de plot zo triviaal is. De film is dan ook eerder een excuus om een resem intrigerende, grappige, aandoenlijke, konkelfoezende en intimiderende karakters op de kijker los te laten. Dit is een ensemblekomedie tegen de achtergrond van een oorlog, zoals twee decennia later MASH dat ook zou zijn. De personages die Wilder uit zijn pen doet vloeien, zijn als coherent ensemble waarschijnlijk de meest geslaagde van zijn carrière. Vreemd genoeg is het protagonist William Holden – die nochtans een Oscar won voor zijn portret van de amorele Sefton – die het minst uit de verf komt. Zijn karakter wordt weliswaar zeer duidelijk en goed uitgewerkt, maar omdat het personage een stil water is en voor een hoofdrol redelijk weinig screentime heeft, is Holdens présence subtieler dan je zou vermoeden. Dat neemt niet weg dat de acteur een prima invulling geeft aan de rol – die oorspronkelijk aan (schrik niet) Charlton Heston en Kirk Douglas aangeboden werd – hoewel je je niet van de indruk kan ontdoen dat die Oscar eerder een wiedergutmachung was voor zijn niet verzilverde Sunset Boulevard-nominatie.



Nee, het is in de ondersteunende rollen dat Stalag 17 vooral een verpletterende indruk na laat. De film wordt immers gestolen door Robert Strauss en Harvey Lembeck. De eerste is gewoonweg onvergetelijk als ‘Animal’, een gevangene die het hart op de mouw draagt, dweept met Betty Grable en manischer is dan een met steroïden opgepepte stier. Strauss zorgt voor de grootste lachsalvo’s, maar zijn extravagantie wordt gecomplementeerd door een aandoenlijke tragiek die steeds zichtbaar is in de ogen van de acteur. Hij kreeg (terecht) een Oscarnominatie, maar verloor (onterecht) van Frank Sinatra. Strauss partner-in-crime Lembeck is minder manisch, maar daarom niet minder gek. In de relatie tussen de twee valt bovendien reeds de kiem te ontdekken van de Lemmon-Matthautandem die Billy Wilder in de nadagen van zijn carrière keer op keer zou uitspelen. Nog een intrigerend lid van de supporting cast is regisseur-producer Otto Preminger, die getrouw zijn reputatie achter de camera eer aandoet als een norse, eigenzinnige Nazi. Frivoler gaat Sig Ruman te werk las een stuntelende kampofficier. Ook interessant om aan te stippen is het solide optreden van later Mission Impossible-icoon Peter Graves.

Stalag 17 is kortom topkwaliteit. Niet alleen het script en de performances zijn daarvoor verantwoordelijk, maar ook een uitmuntend production design en vooral Billy Wilders aanwezigheid achter de lens. Te veel mensen beschouwen hem louter als een geniaal scenarist – wat hij ook was – en vergeten dat hij naast een oor voor het literaire ook een oog voor het visuele had. De film is immers nagenoeg perfect geregisseerd, want als kijker wordt je zonder het zelf te beseffen continu gestuurd door cineast, iets waar enkel de allergrootsten toe in staat zijn. Dat Stalag 17 een speciale prent is wordt des te meer bewezen door de honderden imitaties van de plot die het voorbije halve decennium beeldbuizen groot en klein sierden. Zonder Stalag 17 immers geen Great Escape, geen Colditz Story, geen Bridge on the River Kwai. Als imitatie inderdaad het grootste compliment is, dan spreekt dat bijgevolg boekdelen over de positie van Stalag 17 in de filmgeschiedenis.



BEELD EN GELUID
Voor deze Special Collector’s Edition kreeg Stalag 17 een grondige opkuisbeurt en de resultaten zijn spectaculair te noemen. Op het beeld is nagenoeg niets aan te merken. De contrasten zijn indrukwekkend, de zwartniveaus precies zoals ze moeten zijn en de print is zo gaaf dat je een loep nodig hebt om zelfs beschadigingen te kunnen waarnemen. Grain werd niet volledig weggepoetst, maar dat is nu eenmaal inherent aan de filmstock uit de jaren vijftig. Ook het monogeluid werd minutieus onder handen genomen om de auditieve ervaring zo dicht mogelijk die van de oorspronkelijke première te laten benaderen. De track is daardoor bijzonder authentiek, maar mist wat sfeer, terwijl ook de dialogen soms wat schril klinken. Niettemin verdient ook de audiokwaliteit een pluim.

EXTRA’S
Op het Audiocommentaar blazen acteurs Richard Erdman en Gil Stratton en auteur van het oorspronkelijke toneelstuk Donald Bevan verzamelen. Zij rakelen een aantal interessante anekdotes op, maar laten ook te veel stiltes vallen en boeien bijgevolg zeker geen twee uur. From Reality to Screen (22 min.) is op dat vlak een stuk beter geconstrueerd en geeft een beknopt maar inzichtelijk overzicht van de genese en executie van en de reactie op de film. Krijgsgevangenen die daadwerkelijk in het titulaire kamp hebben gezeten tijdens de Tweede Wereldoorlog mogen dan weer hun zegje doen in The Real Heroes of Stalag XVII B (25 min.). Een Fotogalerij bevat amper 10 stills, terwijl twee Cross-Promotionele Trailers enkel het ontbreken van een trailer voor de hoofdfilm meer in de verf zetten.



CONCLUSIE
De naam Billy Wilder alleen moet al volstaan om Stalag 17 zonder verdere bedenkingen aan je dvd-collectie toe te voegen. De film is bovendien een van de beste van de cineast, een prachtige oorlogskomedie vol memorabele scènes, onvergetelijke karakters en waarachtige emotie, die in 1953 overladen werd met prijzen en nominaties. Beeld en geluid kregen daarenboven een prachtige restauratie, terwijl ook de bonussectie goed gevuld zit met informatieve commentaren en documentaires.