FILM
Fritz Langs Metropolis (1927) is een mammoetstad uit de toekomst, uit het jaar 2000 of daaromtrent. Het is een futuristische complex van torenhoge buildings, gedomineerd door The New Tower of Babel, van waaruit ingenieur-zakenman Joh Fredersen (Alfred Abel) als een almachtige dictator de gang van zaken onder strikte controle houdt. Vanuit zijn arendsnest en met de modernste communicatie- en besturingssystemen zorgt hij voor een zorgeloos bestaan voor de rijke burgerklasse in de luxueuze flats hoog boven de grond. Tussen de gebouwen zijn op een adembenemende manier autowegen aangelegd, tientallen tot honderden meters boven de grond, waarover de motorvoertuigen zich zoals in onze tijd een weg banen en opstoppingen veroorzaken. Over speciale spanboogconstructies zoeven treinen en trams heen en weer en onder en boven deze fragiele luchtbruggen zorgen kleine eenmotorige en zwaardere transportvliegtuigjes voor het nog snellere transport van mensen en goederen tussen de enorme uiteinden van de oneindige metropool. Maar dat alles gaat ten koste van een leger van zielloze en robotachtige arbeiders die onder het grondniveau, gehuisvest in eenvormige en bunkerachtige betonnen blokken, de nodige handenarbeid verrichten om de gigantische bovenbouw van de nodige energie te voorzien en alles wat nodig is om een aangenaam en weelderig bestaan te leiden. In de Garden of Eden, een exotische tuin voor de happy few en onderdeel van een gigantisch sport- en recreatiecomplex op het dak van één van Metropolis’ hoogste en indrukwekkendste wolkenkrabbers, houdt Joh Federers zoon Feder (Gustav Fröhlich), een twintiger met het voorkomen van de jonge Goethe en Schiller, zich onledig met zijn vrienden: ze spelen tikkertje en verstoppertje en men probeert er met uitbundig vrouwelijk schoon de zoon van de grote baas te verstrooien en het leven aangenaam te maken. Metropolis is als een gesmeerd lopende machine, misschien niet echt boeiend en interessant, maar een aangename en nette plek voor wie uitverkoren is om er te leven.

Tijdens een flirtpartij in The Garden of Eden verschijnt onaangekondigd de jonge aantrekkelijke Maria (Brigitte Helm), een ondergrondse, in het gezelschap van een groep verwaarloosde en haveloze kinderen, de zoontjes en dochters van de arbeiders uit haar onderaardse gemeenschap. Dit zijn je broertjes en zusjes, zegt ze tegen Feder die onder de indruk is van haar schoonheid en in de war door de onverwachte boodschap. Een aantal brutaal uitziende bodyguards sommeren de jonge vrouw om op te krassen, wat ze ook zonder meer doet, maar haar verschijning laat Feder niet meer los en hij besluit in de onderwereld naar haar op zoek te gaan. Feder leidt de kijker binnen in de buik van Metropolis, in de machinekamer, het hart van het complex, waar anonieme werkslaven tegen een onmenselijk tempo en in shiften van tien uur per dag voor het onderhoud van de onverzadigbare reactor zorgen, de bron van alle leven in de megastad. De jonge Metropolitaan is ontzet en kijkt met afschuw naar het onmenselijke werktempo, de uitbuiting, de mishandeling. In een visioen ziet Feder hoe de reactor verandert in een vreesaanjagend monster dat een lange rij naakte mannen als zoenoffer wordt aangeboden en hoe die in de gapende muil verdwijnen als zondige zielen in het alles verterende vagevuur van de hel. Dan breekt er brand uit en paniek en vallen er slachtoffers bij de arbeiders die de ontelbare panelen bedienen: een opstand, een terreurdaad. De reactor ontploft en in de stad valt de energievoorziening uit: de duizenden lichtjes doven, het verkeer valt stil, Metropolis houdt even op met ademen. Feder volgt de meute arbeiders terwijl ze afdalen in de catacomben van de stad, een ruimte onder hun ondergrondse verblijf. Daar ziet hij Maria, op een plek die er uitziet als de calvarieberg, met grote crucifixen op de achtergrond. Ze spreekt de zielloze massa toe en maant ze aan niet te rebelleren, maar de komst van de bemiddelaar af te wachten, degene die zal zorgen dat het onrecht wordt goedgemaakt.

In The New Tower of Babel wordt Joh Federer op de hoogte gebracht van de ontdekkingen van zijn zoon en de aantrekkingskracht die de ‘heilige’ Maria op hem uitoefent. De dictator neemt meteen maatregelen en geeft Rotwang (Rudolf Klein-Rogge), de gekke wetenschapper en het brein achter de Metropolis-mythe, de opdracht om Maria te kidnappen en een dubbelganger te maken die de werkslaven onder controle houdt. Rotwanger heeft evenwel een eigen agenda: hij zint al decennialang op wraak wegens een onrecht hem door Federer aangedaan. Hij creëert een robot en geeft hem de uiterlijke kenmerken van Maria en stuurt de replica vervolgens naar de catacomben om de arbeiders op te zetten tegen zijn baas, hen op te roepen tot de grote revolutie en ze aan te manen de reactor en hun werkomgeving te vernietigen.



Metropolis is de allereerste sciencefictionfilm uit de filmgeschiedenis. Op zijn nakomelingen en volgelingen heeft Fritz Lang een onloochenbare invloed gehad en de ideeën die hij in Metropolis ontwikkelt vinden we tot op de dag van vandaag terug in sf- en horrorproducties van Frankenstein tot Blade Runner en van Nosferatu en Soylent Green tot The Fifth Element en zelfs Batman. Lang kon aanvankelijk rekenen op een budget van 1.5 miljoen Dollar voor het project, maar zestien maanden later stond de teller op meer dan 2 miljoen Dollar, een gigantisch bedrag voor 1927. Om de fantastische beelden te realiseren deed de regisseur een beroep op een leger van specialisten en voor de massascènes werden meer dan 35.000 extra’s aangetrokken. Toen de film in de bioscoop flopte betekende dat bijna het failliet van UFA, Duitslands grootste filmstudio. Metropolis - het is een boutade - was z'n tijd ruim vooruit en het publiek lustte de mengeling van expressionistische kunstelementen, mythologie, fantasie, sciencefiction, horror, een radicale politiek stellingneming en een ouderwetse romance niet. Duitsland stond toen al op de valreep van een economische ineenstorting en de roep om een sterk leiderschap zou luttele jaren nadien uitmonden in de machtsovername door de nazi's. Langs onverhulde pleidooi tegen de dictatuur, tegen fascisme en antidemocratie deed het evenwel uitstekend bij Adolf Hitler en Herman Goebbels die Metropolis in een klein zaaltje in Beieren hadden gezien. Toen Hitler aan de macht kwam in 1933 bood hij Fritz Lang een topfunctie aan bij UFA. Dezelfde dag nog maakte Lang zijn koffers en nam de trein naar Parijs en drie maanden later de boot naar New York. Hij zou in Amerika carrière maken met 21 langspeelfilms en pas in 1959 naar Duitsland terugkeren voor z'n laatste drie producties.

Metropolis is een expressionistische film en bevat alle visuele eigenschappen van de kunstrichting die zich omstreeks 1910 met bewegingen als Der Blaue Reiter en Die Brücke vanuit Duitsland een plaatsje in de schilderkunst veroverde. In een later stadium drong het expressionisme door in de litteratuur en het theater en uiteindelijk ook in de cinema met Metropolis als ultieme en finale meesterwerk. Toch is Metropolis veel meer dan een expressionistische film. De decors zijn een kruising tussen de Art Nouveaustijl van Victor Horta en de kunstelementen van de Nieuwe Zakelijkheid, waarbij ultieme verfijning gecombineerd is met de kolossale volumes van de skyline van Manhattan, dat Lang bezocht op doortocht naar Hollywood, waar hij camera’s hoopte te kopen en technologie te verzamelen voor de realisatie van Metropolis. De catacombenscène met Maria die haar lotgenoten toespreekt, plukte hij weg uit bijbelse voorstelling van de kruising en voor de brandstapelscène ensceneerde hij een heksenverbranding uit de 16de eeuw. Voor de eindscène werd de gevel van een vroeg-gotische kathedraal opgetrokken, oorspronkelijk een centraal bouwwerk in de skyline van Metropolis, dat tijdens het draaiproces die plaats moest afstaan aan de Germaansogende New Tower of Babel. Voor de kostumering inspireerde hij zich op de outfit van New Yorkse zakenmannen (Joh Federer), de wulpse pofbroeken met wijde hemdjes van de held uit Goethe’s Werther (Feder) en de uit dezelfde tijd stammende zedige herderinnenjurkjes voor Maria. Federers medewerkers krijgen strakke 19de eeuwse butlerpakken aangemeten met nagelwitte opstaande overhemdkragen en de werkslaven in de buik van Metropolis doen ons denken aan de willoze legers werkslaven uit Stalins arbeidersparadijs. De reactor heeft alle kenmerken van een monster uit oude fabels en de spastisch bewegende arbeiders lijken als twee druppels water op de wellicht schatplichtige Charles Chaplin in Modern Times.



Fritz Lang was zelf niet helemaal tevreden over de slotscène van Metropolis. Wellicht vond hij de zedenles zelf te melig in verhouding tot het harde technologische karakter van zijn film en de spectaculaire scènes in het laboratorium van Rotwang wanneer die de replica van Maria maakt, scènes waarvoor de filmrollen meermaals werden belicht in verschillende fazen en waarbij o.a. spiegels werden gebruikt voor de zeer aparte Special Effects. Een jaar na de release werd het origineel met het oog op een carrière in de Amerikaanse bioscopen verknipt, ingekort en opnieuw gemonteerd waarbij sommige onderdelen van het verhaal een andere inhoud kregen. Dat als gevolg daarvan inhoud en sfeer niet helemaal meer correspondeerden met de toon van de originele filmfragmenten en de intenties van de originele muziekscore, werd voor het gemak genegeerd. Het zou een halve eeuw duren vooraleer een poging werd ondernomen om de originele Metropolis van Fritz Lang te reconstrueren.

BEELD EN GELUID
Voor deze zwart-witversie van Metropolis, minutieus samengesteld door regisseur en historicus Enno Patalas voor de F.W. Murnau Stichting in 2002 ter gelegenheid van de 75ste verjaardag van de film, is een beroep gedaan op origineel en gekopieerd materiaal. Voor de reconstructie is gebruik gemaakt van het originele verhaal van Thea von Harbou, Langs echtgenote, die het verhaal in eerste instantie als feuilleton publiceerde, én op het scenario dat werd ingediend bij de Duitse censuurcommissie. Om de kwaliteit van het diverse bronnenmateriaal zo goed mogelijk op elkaar af te stemmen, werd gekozen voor een digitaal verwerkingsproces. Afgaande op de slechte kwaliteit van heel wat fragmenten (zie The Restoration in de afdeling extra's), hebben de restaurateurs een godswonder verricht waarbij de kleinste onregelmatigheden, scheuren en beschadigingen allerhande bijna compleet zijn weggewerkt. Té zwaar beschadigde fragmenten werden vervangen door gekopieerd materiaal, waarbij toon en kleur met digitale speerpunttechnologie is aangepast aan het origineel. Het resultaat is zonder meer indrukwekkend en Metropolis laat zich dan ook uitstekend bekijken. Deze versie duurt 118 minuten en komt volgens de samenstellers het dichtst in de buurt van Langs origineel, waarbij eerdere pogingen tot restauratie, eentje uit 2001 (147 minuten) en de zgn. Morodor-versie van 80 minuten, resoluut naar de prullenmand worden verwezen.



Metropolis is uiteraard een stille film. De Nederlandse ondertiteling is met witte letters over de zwarte (Duitstalige) tussenbordjes geplaatst. Omdat niet alle oorspronkelijke beeldfragmenten zijn teruggevonden om het verhaal in zijn originele versie te vertellen, worden ook regelmatig zwarte tussenbordjes getoond met daarop de ontbrekende voortgang in het scenario. Het is even wennen, maar het procédé bevordert in hoge mate een goed begrip van de soms onvolledige verhaallijn. Voor de geluidstrack maakten de samenstellers gebruik van de originele muziekscore van Gottfried Huppertz, uitgevoerd door het Symfonisch Orkest van de Duitse radio in Saarbrücken o.l.v. dirigent Berndt Heller.

EXTRA'S
Op disc 1 kan u de film mét Audiocommentaar van historicus Enno Patalas bekijken, de man die de zware taak van de historische reconstructie van Metropolis in opdracht van de F.W. Murnau Stichting voor zijn rekening nam. Op disc 2 staat de documentaire The Metropolis Case (43 min.) met daarin een beeld van het Duits Expressionisme, een portret van de politieke situatie in Duitsland medio de jaren '20, een uitvoerig overzicht van de carrière van Fritz Lang, zijn reis naar de States en zijn ontmoeting met Adolf Hitler, waarover hij zelf vertelt in het weinig en unieke beeldmateriaal dat van hem is bewaard gebleven: de statige Oostenrijker met de monocle. De documentaire is gestoffeerd met heel veel beeldmateriaal, uit Metropolis, maar evenzeer uit het filmische werk van tijdgenoten, setopnamen, foto's van het draaiproces en voorontwerpen voor de decors en de kostumering, beeldfragmenten van New York anno 1925, dagboekfragmenten, de muziekscore, een portret van de special effectsmedewerkers, het verhaal van de trucages, een demonstratie van het gebruik van de spiegels en de miniatuurachtergronden, anekdotes over de acteurs, het mislukken van de film in de bioscoop en de consequenties, de Amerikaanse inkorting en hermontage, etc. In The Restauratie (9 min.) wordt aan de hand van talloze voorbeelden het verhaal verteld van de digitale restauratie van het beeldmateriaal. Met de splitscreentechniek toont men de beschadigde en gerestaureerde fragmenten naast elkaar en wordt ook aangegeven welke technieken zijn gebruikt om diverse beschadigingen op een efficiënte manier aan te pakken. Voorts staat er op disc 2 een Fotogalerij met stills uit de film, posters, kostuumontwerpen, architectuurschetsen en stills van de verwijderde scènes.

CONCLUSIE
Metropolis van regisseur Fritz Lang is een monument uit de filmgeschiedenis. Met elementen uit 2000 jaar Westerse cultuur brouwt de Oostenrijker de allereerste sciencefictionfilm – ondertussen tot Wereldpatrimonium verklaart – en hanteert daarbij camera- en montagetechnieken die de filmmakerij tot op de dag van vandaag beïnvloeden: groteske perspectieven, het spel van licht en donker, close ups, special effects, indrukwekkende decors, een unieke politieke context en tot de verbeeldingsprekende machtsverhoudingen tussen arm en rijk, tussen het volk en de leiders en dat alles overgoten met een bij momenten grimmige, dreigende, speelse, naïeve, romantische en hoopgevende toon en sfeer. Het verhaal is niet altijd even consistent en logisch en het slot is misschien iets te prekerig en te zoet, maar dat doet niets af aan de intense en imposante indruk die Metropolis uiteindelijk bij de toeschouwer achterlaat over een gruwelijk mooie en hallucinante toekomst die aan actualiteit niets heeft ingeboet.