FILM
Een tsaar moet altijd een afweging maken tussen barmhartigheid en tederheid voor de goeden en wreedheid en foltering voor de slechten. Een tsaar die twijfelt zal nooit een tsaar zijn. (Tsaar Ivan IV)

 

De laatste film die Eisenstein maakte was niet meteen de gemakkelijkste uit zijn carrière. Omdat Stalin uiterst tevreden was over het resultaat van Aleksandr Nevski, vond de dictator dat het leven van Ivan IV, die in de geschiedenisboeken beter bekend staat als Ivan De Verschrikkelijke, ook verfilmd mocht worden. De reden waarom Stalin interesse had in de verfilming van Ivans leven was omdat dit de eerste tsaar is die een verenigd Rusland wilde, een droom die niet zonder slag of stoot gerealiseerd werd, want daarmee ging Ivan IV regelrecht in tegen de wil van de Bojaren (de grootgrondbezitters) die bibberden bij de gedachte aan zo’n groot verenigd Rusland. Eisenstein zag de opdracht wel zitten en het was zijn oorspronkelijk plan om een trilogie te draaien, maar uiteindelijk werden het slechts twee delen. Erger nog, het tweede luik werd pas in 1958 vrijgegeven omdat de inhoud niet naar de zin van Stalin was. De steen des aanstoots was een scène waarin Ivan De Verschrikkelijke zijn despotisch gedrag in vraag stelt en uiteraard besefte Stalin dat Eisenstein daarmee een onrechtstreekse uithaal naar diens politiek regime maakte. Vreemd genoeg is het wel opnieuw Stalin die opdracht gaf om een derde deel te regisseren, doch bleef het helaas bij enkele fragmenten want de Letse cineast overleed in 1948 op vijftigjarige leeftijd aan een hartaanval.
 

  

 

Het eerste deel van de film begint met de kroning van Ivan IV als tsaar, waardoor hij meteen de eerste Moskoviet is die deze titel krijgt. Zijn twijfelachtige populariteit krijgt een deuk wanneer de kersverse tsaar aankondigt dat hij droomt van een verenigd Rusland, een doelstelling die enkel kan slagen indien er een groot leger wordt opgericht. In zijn redevoering spreekt Ivan IV duidelijke taal: wie zich niet aandient bij het leger zal zijn steentje moeten bijdragen door in zijn portemonnee te tasten en smalend voegt de tsaar eraan toe dat de kloosters geen privileges zullen krijgen.

 

De Bojaren zijn uiteraard allesbehalve gelukkige met die beslissing, maar de gefortuneerde klasse vindt troost bij de gedachte dat het buitenland de grootvorst wellicht nooit zal erkennen. Voor De Bojaren is er maar één troonopvolger en dat is hun eigen Vladimir, ook al is de arme drommel een zwakzinnige die niet eens beseft wat de plichten van een tsaar zijn. Bij de Bogarden heeft Efrosinia de touwtjes in handen,de wrede moeder van Vladimir. De haat tegenover Ivan krijgt nog een grotere dimensie als hij in het huwelijksbootje stapt met Anastasia, want daardoor worden de Bojaren helemaal buiten spel gezet. Tijdens de ceremonie bezoeken enkele gezanten van Kazan de jonggehuwde om hem op de hoogte te brengen van het feit dat de Tartaren alle vriendschapsbanden met Rusland verbreken en zoals vaak in de geschiedenis volgt er een zinloze en bloederige oorlog. Het Russisch leger onder leiding van Koerbski, de trouwe volgeling van Ivan IV, wint wel de strijd, toch is de euforie van korte duur als blijkt dat de tsaar op de terugreis ernstig ziek geworden is. De Bojaren kunnen amper geloven dat ze op zo’n simpele manier komaf hebben gemaakt met de macht van de Moskoviet, maar de buit is nog lang niet binnen.
 

  

 

Op zijn sterfbed vraagt de tsaar zijn onderdanen om hun vertrouwen te geven aan de troonopvolger, zijn zoon Dimitri die amper enkele maanden oud is. Dit vertrouwen is volgens de tsaar noodzakelijk om de eenheid van Rusland te behouden, wat het land tegen een Tartaarse of Poolse aanval beschermt. De Bojaren weigeren echter trouw te zweren aan Ivans zoon, daar zij in de ziekte van de tsaar de ultieme kans zien om hun eigen Vladimir op de troon te krijgen. Het blijft echter bij dromen, want als bij wonder herstelt de tsaar van zijn zware ziekte. Ivan IV beseft ondertussen dat zijn echte vijanden noch de Polen noch de Tartaren zijn, maar wel de Bojaren. Uit wraak zet hij al de grootgrondbezitters uit hun ambt en vervangt ze door gewone burgers. De enige mensen waarop de tsaar nog kan rekenen zijn de opritsjniki: een soort van geheime politie waardoor de hoogvorst autocratisch over het Russische land kan regeren. De enige uit het oude bewind die het vertrouwen van de tsaar nog krijgt is Koerbski: als dank krijgt de loyale volgeling het commando over de troepen die westwaarts oorlog voeren tegen Lijfland.
 

  

 

De Bojaren zien slechts één oplossing om opnieuw de macht te veroveren en dat is door de oorlog tegen de Kahn van Krim tegen te werken. Efrosinia gaat zelfs een stapje verder in haar plan, want de hartvochtige vrouw zweert dat ze persoonlijk de tsarin zal vergiftigen. Doordat de oorlog in Lijfland op een fiasco dreigt uit te lopen, raakt de macht van de tsaar in verval. Als overmaat van ramp kiest Koerbski de kant van de Poolse vorst Sigismund en komt Ivans geliefde om het leven. Het wordt Ivan IV allemaal te veel en de hoogvorst verbant zichzelf naar Aleksandrov. De ballingschap is echter van korte duur, want eens de Russische troepen overgeleverd worden aan de Polen en de Bojaren opnieuw de macht grijpen, trekken de Moskovieten massaal naar de grootvorst en smeken hem om opnieuw de troon te bestijgen. Wanneer hem verteld wordt dat zijn vrouw door Efrosinia is vergiftigd, wordt de tsaar uitzinnig van woede en hij is vastberaden om terug te keren, alleen zal hij voortaan een verschrikkelijk bewind voeren...

 

Ivan De Verschrikkelijke wordt door de meeste filmkenners net als Eisensteins andere geluidsfilm, Aleksandr Nevski, als een tijdloos meesterwerk beschouwd, ook al gooit de cineast het over een heel andere boeg dan bij zijn voorgangers uit het stomme film-tijdperk. De vlugge montages die hem vroeger kenmerkten zijn verdwenen en moeten wijken voor vaak statische beelden in een film die het best te omschrijven valt als een shakespeareaans drama dat veel inspanning vergt van de kijker. Door de loodzware aanpak zou de doorsneefilmliefhebber dan ook wel eens zijn neus kunnen ophalen voor dit tsarenepos. Het loont echter om je door de film te worstelen, want het cultureel orgasme achteraf zal des te groter zijn.
 

  

 

Zowel op beeld- en kwaliteitsniveau is er een wezenlijk verschil tussen de twee delen. Het eerste luik uit dit epos heeft de tand des tijds vrij goed doorstaan, ook al zijn er sporadisch wat beschadigingen merkbaar. Minder goed is het gesteld met het tweede deel dat vrij veel filmgrain en storingen bevat en er is tevens vrij veel ruis op de geluidsband te horen. De score is opnieuw door zijn makker Prokofjev gecomponeerd. De laatste scène uit de film is trouwens in kleur, maar ook al is het resultaat best leuk, past ze niet echt bij de toverachtige fotografie die de zwart-witbeelden kenmerkt.

Op deze dvd zijn geen extra’s te vinden.

 

Ivan De Verschrikkelijke toont Eisenstein van een andere kant. De flitse montagetechniek moet wijken voor een theatrale aanpak waardoor deze film zeker niet de eenvoudigste uit Eisensteins collectie geworden is, maar een aanrader blijft het zeker.