De van oorsprong Oost-Duitse schilder Gerhard Richter is één van ’s werelds succesvolste en duurste hedendaagse kunstenaars. Met het oog op z’n 80-ste verjaardag in 2012 stond hij de Duitse documentairemaakster Corinna Belz een zeldzaam interview toe en liet hij haar in z’n beide ateliers in Keulen filmen waar een aantal schilderijen voor een tentoonstelling in New York op stapel staan. Het wordt een intimistisch en intrigerend portret van een kunstenaar die op z’n 31ste z’n vaderland verliet omdat de communistische regels hem te veel beperkingen oplegden en die vervolgens in Hamburg en Düsseldorf aan de slag ging als docent schilderkunst. In Keulen bespiedt de camera van Corinna Belz Gerhard Richter die met grote potten gele, rode, blauwe en groene verf en een stevige kwast twee grote non-figuratieve doeken tevoorschijn probeert te toveren, maar het proces schiet niet op zoals voorzien. Schilderen terwijl de camera draait is moeilijk, vertrouwt hij haar toe,want dan loop ik anders. Toch zijn Richter en Belz geen onbekenden voor elkaar, want eerder, in 2007, draaide de jonge regisseuse de 45 minuten durende documentairefilm Das Kölner Domfenster over het glasraam dat de kunstenaar voor de Keulse domkerk vervaardigde. Toen groeide voorzichtig het idee voor een lange documentaire over zijn werk. In de 15 jaar die aan die samenwerking voorafging had Richter systematisch alle dergelijke voorstellen afgewezen.
 

 

Corinna Belz toont in de documentaire werk van Gerhard Richter uit alle periodes en ze illustreert het beeldmateriaal met interviews van de WDR die in de loop van de jaren zestig met de jonge artiest zijn gemaakt. Belz neemt haar tijd en ze toont hoe de bijna afgewerkte schilderijen naar een nieuwe plek in het ruime atelier van Richter verhuizen. Misschien zijn ze klaar, zegt één van z’n medewerkers een beetje monkelend, of misschien voegt hij na verloop van tijd nog wat toe, of hij overschildert ze gewoon… Dat een schilderij van Gerhard Richter niet in een paar uur of een paar dagen ontstaat zoals bijv. Pablo Picasso, Belz krijgt de kans om het de kijker te tonen in een reeks overvloeiers: na een eerste olielaag van krachtig naast elkaar aangebracht strepen hanteert de schilder een zgn. rakel, een afstrijkplank die even lang is als de verticale zijde van het doek en waarop aan de contactzijde verf is aangebracht, waarmee van links naar rechts over het doek wordt geschraapt om overtollige verf weg te nemen en nieuwe toe te voegen. Het resultaat is een verrassende nieuwe compositie. Het procedé wordt een aantal keren herhaald tot wat toevallig is ontstaan de kunstenaar bevalt, want niets is vooraf gepland en alles wordt aan het toeval overgelaten. We zien twee non-figuratief schilderijen met horizontale strepen en kleurenbanden waarop de aanzetten van de afstrijkplank duidelijk te zien zijn en waarop een ontelbaar aantal pure en gemengde kleuren- en tintenvlakjes te voorschijn is getoverd, onderbroken door brokkelige en wat ruw uitziende vlekken en verticale strepen op plaatsen waar kortere rakels van boven naar onder over het doek zijn bewogen en verse verf op een al drogere onderlaag is achtergebleven of die voor een deel heeft uitgerafeld.
 

 

Over schilderen praten is onzin, wist Gerhard Richter al in de jaren zestig te vertellen, en dus laat Corinna Belz vooral de beelden spreken en beweegt ze de camera voorzichtig tussen de meester en z’n werk om de kijker zijn intense concentratie te tonen, z’n manier van werken, z’n scepsis en twijfel. Vandaag komt het niet goed, zegt hij na wat heen en weer wandelen tussen de beide doeken tegen de witte muur, ik laat ze even rusten, straks zien we wel wat eraan te doen is. Twee donkergrijze doeken in een ander gedeelte van het immense atelier hebben ondertussen z’n aandacht getrokken en krijgen een nieuwe behandeling met de rakel. Wat overblijft lijkt in niets op wat er oorspronkelijk te zien was: de doeken zijn bijna compleet wit geworden met nog hier een daar een kleine kleurstip en dikke vloeiende verflijnen waar het afstrijkhout rakelings gepasseerd is. Maar het resultaat bevalt de kunstenaar duidelijk niet en even later zien we hem op het trapje naar de tuin voor zich uit staren, althans zo lijkt het, want de camera staat nog in het atelier en Gerhard Richter kijkt in de andere richting naar het vele groen langs het tuinpad. Hij praat niet graag over zijn werk, maar voor de rest is hij spraakzaam, over zijn ouders die hij na z’n vlucht uit de DDR niet meer heeft gezien en over zijn eerste tentoonstelling in New York, waardoor uit de film uiteindelijk toch een vrij compleet beeld te voorschijn komt.
 

 

Over het werk van Gerhard Richter in de DDR is weinig bekend. Hij kon het moeilijk meenemen naar het westen en dus liet hij het gewoon achter. In West-Duitsland werkte hij in de jaren zestig in verschillende stijlen tegelijk: schilderijen naar foto’s, vaak in zwart-wit of grijs waarin de figuren of de gebruiksvoorwerpen gedeeltelijk of helemaal schuilgaan achter een witte mist en doeken met dicht op elkaar geschilderde vierhoekige kleurenvlakjes in alle mogelijke formaten. Later schilderde hij ook realistisch portretten, o.a. van Oscar Wilde, z’n dochter Betty, leden van de Baader-Meinhof-groep, etc. Met z’n abstracte doeken neemt hij een unieke plaats in de moderne schilderkunst in en ze behoren tot de duurste, maar ook meest gegeerde werken uit de hedendaagse kunstwereld. Corinna Belz mocht in 2012 de Duitse Filmprijs voor beste documentaire in ontvangst nemen voor Gerhard Richter Painting.

 

Van een documentaire zoals Gerhard Richter Painting verwacht je een perfecte beeldkwaliteit en dat is ook het geval. De kleuren zijn fel, het beeld is scherp en het zwartniveau is zo goed als uitstekend. Muziek is sporadisch aanwezig, maar meestal respecteert de maker de stilte die de kunstenaar nodig heeft om in alle rust te kunnen werken.
 

 

Wij bekeken een Duitse versie met Engelse ondertitels, uitgeven door Soda Pictures Ltd. in Engeland. Het is onwaarschijnlijk dat de film ooit bij ons wordt uitgebracht, tenzij misschien door A-Film in Amsterdam of branchegenoot Living Colour Productions, eveneens uit Amsterdam. We houden u op de hoogte.

 

In Gerhard Richter: An Introduction (10 min.) praat de kunstenaar over z’n zgn. Colour Charts, de doeken met kleine vierhoekjes in verschillende kleuren die hij onder invloed van de Pop-art begon te schilderen aan de hand van kleurenstrookjes die hij in een verfwinkel zag liggen. Het fascineert hem dat er miljoenen manieren zijn om de kleurenvlakjes te ordenen en dat tegelijk alle schilderen op elkaar lijken. Tijdens een wandeling met Achim Borchardt-Hume vertelt hij dat hij tijdens het werk aan de schilderijencyclus voor de Biënnale in Venetië naar muziek van John Cage heeft geluisterd. Omdat hij geen titel heeft voor de serie legt de journalist hem enkel mogelijke titels voor.
 

Gerhard Richter Painting is een perfecte documentaire waarin regisseuse Corinna Belz met dezelfde verwondering als de kijker naar de wondere wereld van de Duitse kunstenaar kijkt. Tegen het einde van de film laat ze haar schroom varen en stelt ze vragen als ze niet begrijpt wat hij bedoelt of indien ze merkt dat hij zich inhoudt. Het resultaat is een innemend en warm portret over een van de grootste schilders van onze tijd.