FILM
Het Weihnachtsoratorium BWV 248 is één van Bachs populairste en meest uitgevoerde klassieke composities, of beter religieuze composities, waarmee het zich qua sfeer en inhoud bij de meer dan 200 cantates schaart die van de Duitse componist zijn bewaard gebleven. Het Weihnachtsoratorium wordt traditioneel uitgevoerd in de kerstperiode, meestal in de dagen die het christelijke feest voorafgaan. Het is een collectie van zes kerkcantates die allemaal betrekking hebben op de bijbelse feiten omtrent de geboorte van Jezus Christus en die in Bachs tijd op zes verschillende dagen werden uitgevoerd, in zijn geval in de beide kerken van Leipzig waar hij verantwoordelijk was voor de muziek en de koorzang:
Deel 1 - eerste kerstdag
Deel 2 - tweede kerstdag
Deel 3 - derde kerstdag
Deel 4 - besnijdenisfeest
Deel 5 - eerste zondag van het nieuwe jaar
Deel 6 - driekoningenfeest

Waarom de zes cantates uit het Weihnachtsoratorium werden gebundeld is niet helemaal duidelijk, maar wellicht was het een verkoopstactiek die in die tijd opgang maakte. De Lübeckse organist Dietrich Buxtehude - door Bach zeer bewonderd - gaf nog tijdens zijn leven een compilatie van zijn Avondmuziek-partituren uit, omdat ze gebundeld beter verkochten. Misschien nam J.S.Bach zijn techniek over, misschien waren het zijn nazaten die dat deden, want in de literatuur zijn geen harde bewijzen gevonden dat J.S.Bach de samenstelling zelf zou hebben gemaakt.

De cantates van het kerstoratorium zijn geen originele composities, d.w.z. ze zijn wél van de hand van Johann Sebastian Bach, maar zoals heel veel meesters uit zijn tijd recyclede hij regelmatig oudere melodieën voor nieuwe composities (er bestond geen radio en geen cd en werken werden dus zelden meermaals gehoord door hetzelfde publiek). Voor het Oratorium herwerkte Bach drie wereldlijke cantates, nl. de nummers BWV 213 en BWV 214 uit 1733 en BWV 215 uit 1734, en liet er zijn vaste schrijver-dichter Christian Friedrich Henrici (bekend onder de naam Picander) bijpassende teksten uit de bijbel opzetten, enfin, daar gaat men vanuit, want hoe het proces verliep is niet helemaal duidelijk: paste Picander de tekst aan het metrum van de melodie aan of ontstonden de nieuwe versies uit een nauwe samenwerking tussen Bach en Picander, want wie de wereldlijke cantates vergelijkt met de cantates uit het Weihnachtsoratorium stelt vast dat Bach in sommige passages het verloop van de melodie aangepast heeft aan het metrum van de tekst! Bovendien is dat niet de enige verandering die nodig was om de cantates naar de kerk te brengen. De sfeer van de wereldlijke stukken is heel open, vrolijk, die van de kerstcantates ingetogen en een stuk vromer. J.S.Bach had er duidelijk geen problemen mee om wereldlijke muziek om te smeden tot religieuze. Het is bekend dat hij een voorstander was van de nieuwe stijl, nl. de Italiaanse opera, en er geen graten in zag om elementen ervan over te nemen in zijn eigen werk. Het Weihnachtsoratorium zal beslist modern geklonken hebben in de oren van zijn publiek en J.S.Bach werd daarop aangevallen: men vond zijn muziek te moeilijk, te gecompliceerd met te veel noten die schadelijk werden geacht voor het gehoor. Toch blijft de aanpassing van de wereldlijke cantates voor religieuze doeleinden een hele tour de force.

Het Weihnachtsoratorium dankt zijn succes aan de opeenvolging van briljante aria's, uitbundige koorgezangen en intimistische recitatieven die als een waterval van stemmen, orgelklanken en trompetten over de luisteraar worden uitgestrooid. Het werk is een voorbeeld van Bachs onstuitbare creativiteit waarbij dezelfde melodie nooit meer dan één keer wordt gebruikt. De teksten zijn die uit de bijbelse verhalen, de muziek is een uitdrukking van zijn groot en diep religieus gevoel. Want Bach is voor alles de componist van god, d.w.z. in zijn religieuze composities legt hij zijn hele geloof, bewondering en zijn haast bovenmenselijke respect voor de schepper.

Ter gelegenheid van de viering van de 250ste sterfdag van J.S.Bach ondernam Sir John Eliot Gardiner een uitgebreide concerttour door Europa. De integrale versie van het Weihnachtsoratorium op deze dubbele dvd is opgenomen in de Herderkirche in Weimar op 23 en 27 december 1999. Naast de wereldberoemde dirigent bestaat de cast uit het Monteverdi Choir en de English Baroque Soloists, twee gezelschappen die hun sporen in het klassieke repertoire ruimschoots verdiend hebben en tot de top van de uitvoeringspraktijk behoren. De solo-partijen worden ingevuld door een al even indrukwekkend gezelschap: Claron McFadden, Bernarda Fink, Christoph Genz en Dietrich Henschel. En dan de uitvoering: Gardiner is al meteen op dreef in de stomende fanfare van trompetten en strijkers waarmee het koor Jauchzet, Frolocket! inzet, vierstemmig met een stortvloed van klanken alsof de hemel zelf openbarst en een zoete regen van wilde bloemen uit de blauwe lucht valt. We zien de engelen tussen de schaapachtige wolkjes zweven met traag klapperende hagelwitte vleugels terwijl ze hemelse klanken door lange goudkleurige trompetten pompen. Nee, het is niet het sein voor het Laatste Oordeel maar de intro tot het Weihnachtsoratorium, een groots werk van de hand van een eenvoudig godvrezend en muzikaal hoogbegaafd klein corpulent mannetje, geboren in Eisenach, in voormalig Oost-Duitsland, in 1685, in en familie van generaties muzikanten en componisten. Het inleidend koor van het oratorium vertelt eigenlijk alles over Bach: zijn liefde voor het vak, zijn ongebreideld genie, zijn onbegrensde creativiteit, zijn euforisme als het erom gaat god te dienen en eer te bewijzen. Want godvruchtig was J.S.Bach alleszins. Het grootste gedeelte van zijn tijd was hij Cantor, zeg maar muziekmeester, aan de St. Thomaskirche in Leipzig, waar hij 25 jaar lang instond voor de wekelijkse muziek in vier kerken, de koren, het componeren, het uitschrijven van de partituren voor de musici en de stemmen, de repetities op vrijdag en zaterdag en de opvoering in de zondagmis van 7 uur, net voor het sermoen van de dominee. Want Bach was protestant, zoals de meeste mensen in dat deel van Duitsland, wat hem er op latere leeftijd niet heeft van weerhouden een mis naar katholiek gebruik te schrijven, puur voor de lol, om zijn meesterschap te bewijzen, want het werk is tijdens zijn leven nooit uitgevoerd. Deze Hohe Messe is zonder enige twijfel de mooiste compositie die voor de rituelen van de katholieke kerk is geschreven.

Maar terug naar het Weihnachtsoratorium: het verhaal begint wanneer Jozef en Maria naar Bethlehem trekken om zich naar Romeins voorschrift te laten registreren. Het verhaal wordt verteld door de Evangelist in recitativo, een half gezongen, half gesproken toon met een puur verhalend karakter. In het Kerstoratorium is het een tenor in de persoon van Christoph Genz van op de kansel. Een eerste hoogtepunt is de aria Bereite dich, Sion voor altstem, gezongen door Bernarda Fink, een klassiek geschoolde zangeres met een prachtige en zijïge stem, afgezoomd met een streepje melancholie. In de aria Grosser Herr mag bariton Dietrich Henschel tegen het einde van de eerste cantate alle registers open zetten voor een indringende tekst op een zeer mooie en indrukwekkende melodie. Daaraan dankt J.S.Bach overigens zijn grote succes: aan de grote welluidendheid van zijn composities die heel gauw in het oor liggen en door de strakke, haast mathematische vormgeving en hun euforische en bevrijdende sfeer de luisteraar elke keer opnieuw meenemen naar de plek waar volledige stilte heerst, onderbroken door het ruisen van zijn geëmotioneerde strijkers en heroïsche trompetten, hamerende pauken en knorrend houtwerk. Zijn compositorische superioriteit bewijst Bach vervolgens in de pastorale introductie tot de tweede cantata. Sinfonia is een landschap van groene weiden, rustig grazende schapen een halfslapende herders tegen een donkerblauwe achtergrond met fonkelende sterren. Het tempo is gematigd, maar de structuur van oude Germaanse dansen is makkelijk te ontwarren. Hier is het meesterstuk de aria Schlafe meine Liebster, een slaapliedje van Maria voor het kindje Jezus, door Bernarda Fink het pièce de résistance, naast het koorstuk Ehre sei Gott, waarin het 20-koppige Monteverdi Choir de opperbouwmeester weer alle eer bewijst.

Dezelfde kwaliteit, dezelfde ingehouden nederige verheerlijking gaat nog vier cantates door. We onthouden nog het jachtige Lasset uns nun gehen gen Bethlehem, dat het tempo van de herders en hun schapen aangeeft wanneer ze zich naar de stal haasten (uit cantata nr 3), Flöst, mein Heiland, een prachtige aria met veel brio gebracht door de sopraan Claron McFadden, wanneer het gezin van Jozef op de vlucht slaat voor de kindermoordenaars van Herodes (cantata nr 4) en het terzetto voor sopraan, alt en tenor, genaamd Ach, wann wird die Zeit erscheinen (cantata nr 5), een draaikolk van stemmen, sfeer en muzikale hoogstandjes die haar crescendo krijgt in de zesde cantata waarmee het oratorium triomfantelijk afsluit. Wanneer stemmen en instrumenten stilvallen en de dirigent de handen laat zakken, na ruim twee uur en tien minuten, is het even stil in de zaal, je kan het ademen van de koorzangers horen. Vervolgens breekt het applaus los, een staande ovatie, een stroom van opgekropte emoties over zoveel moois krijgt eindelijk de vrije loop. Het is niet rechtstreeks door de voorzienigheid gezonden, maar door een kleine koppige man op papier gezet, ter ere van god in den hoge.

BEELD EN GELUID
Weihnachtsoratorium BWV 248 is een uitstekende videoregistratie. Het beeld is evenwicht van opbouw met de prachtige barokke Herderkirche in Weimar en een subliem altaarstuk in drie delen van de Renaissanceschilder Lucas Cranach (1452-1553) als achtergrond. De kleuren zijn vol en overvloedig. Af en toe toont de camera een close up uit het altaarstuk, maar overdreven wordt er niet. Meestal volgt de camera de partituur en toont de dirigent of de leden van het orkest, resp. het koor. De derde cantata is opgenomen met multi angle en door een eenvoudige druk op de angle-knop van de afstandbediening kan de toeschouwer kiezen tussen beelden van de dirigent of de solozangers. Voortdurend switchen is uiteraard ook mogelijk. Zo waar een vorm van interactiviteit waarvan veel te weinig gebruikt wordt gemaakt op hedendaagse dvds.
Het geluid staat in Dolby Digital 2.0 zoals dat standaard hoort bij een concertuitvoering van die omvang. Het geluid van koor en muzikanten zit mooi verdeeld over beide klankkasten met de solostemmen en de strijkers, trompetten en pauken links, de alten en de altviolen meer in het midden, de cello's en het houtwerk rechts ter hoogte van de mannenstemmen. Sir John Eliot Gardiner zien we in de extra Pilgrimage zelf onder de hoofdtelefoon zitten om de laatste instructies te geven in verband met de balans voor de release van het oratorium op cd (de hele cantata-cyclus van Sir John Eliot Gardiner is inmiddels verschenen op zo'n 80 cds).

EXTRA'S
Als extra twee documentaires van elk ruim 25 minuten. In Jauchzet, Frohlocket! zien we Gardiner tijdens de repetities met het koor en het orkest ter voorbereiding van de lange tournee die ze samen zullen maken om alle cantates uit te voeren, voornamelijk in Saxen en Thuringen (Bachs geboortestreek), op precies dié zondagen waarvoor ze geschreven zijn. Samen met zijn vrouw heeft Gardiner de tour opgezet en afspraken gemaakt voor de opnamen van beeld en geluid. Deze dvd verschijnt in samenwerking met o.a. BBC Wales. In Bach Revisited neemt Sir Gardiner de toeschouwer mee naar het geboortehuis van J.S.Bach in Eisenach, boven op een heuveltje met het standbeeld van de meester kortbij en achter het gele huisje het splinternieuwe Bachmuseum en -archief, waar een conservator een paar keer per dag voor de geïnteresseerde toeristen de instrumenten bespeelt die Bach mogelijk in huis had. De dirigent troont ons uiteraard ook mee naar de St.Thomaskirche in Leipzig, die op het moment van zijn bezoek grondig gerenoveerd wordt voor het Bach-jaar (2000) en naar het plaatsje Possen, in de buurt van Leipzig, waar een authentiek kerkje ligt met een orgel dat door Bach nog is gestemd. Nostalgie, nostalgie, nostalgie...

CONCLUSIE
J.S.Bach – Weihnachtsoratorium BWV 248, een dubbele dvd met zes kerstcantates en 2 documentaire van elk een half uur, is beslist niet goedkoop, maar voor Bachfans is deze release zonder enige twijfel een must have. Onder de beste voorwaarden, met één van 's werelds leidende dirigenten en met een koor en orkest die Bach in de vingertoppen hebben, heeft u met deze dvd een topproduct in de hand dat z'n geld meer dan waard is en waar u nog jaren plezier zal van hebben. Beginnelingen schaffen zich beter eerst de Brandenburgse Concerten aan om op te warmen, maar na de wijn moeten ze beslist ook de champagne van het huis J.S.Bach onder de merknaam Weihnachtsoratorium BWV 248 van huisleverancier Arthaus Musik proeven. In de betere dvd-zaak en bij de Parijse vierletterwoordwinkelketen ligt ie ongetwijfeld al op u te wachten.