In zijn tv-film Martha behandelt de Duitse regisseur Rainer Werner Fassbinder één van zijn lievelingsthema’s, nl. het fascistoïde karakter van bourgeoisrelaties. In pure Douglas Sirk-stijl steekt hij van wal en schetst de relatie van de jonge Martha Heyder (Margit Carstensen) met de aantrekkelijke zakenman Helmut Salomon (Karlheinz Böhm). Het is liefde op het eerste gezicht en dus volgt er een geanimeerde verloving en een romantische huwelijksreis. Maar Fassbinder zou zijn naam onwaardig zijn mocht er niet een addertje onder het gras schuilen, want hoe gelukkig Martha zich ook voordoet, de kijker krijgt van bij het begin van de affaire het gevoel dat niets is wat het lijkt. Martha maakt nl. één grote fout: ze huwt een man die ze nauwelijks kent. Ze neemt haar besluit in een opwelling, kort na de dood van haar vader. Die kreeg een hartaanval en overleed op de Spaanse Trappen in Rome, waar ze samen op vakantie waren. Thuis in München treft ze haar moeder in dronken toestand aan. Een paar dagen later doet de oudere vrouw, sinds 20 jaar alcoholicus en verslaafd aan slaaptabletten, een zelfmoordpoging. Martha voelt zich verantwoordelijke voor beide drama’s en stort zich in de armen van Helmut Salomon die ze eerder in Rome vluchtig tegen het lijf is gelopen op de Duitse ambassade.

 

 

Helmut installeert z’n jonge vrouw in een grote burgerwoning buiten de stad. Hij gedraagt zich vormelijk, heeft een drukke carrière en komt alleen tijdens het weekend naar huis. Martha doodt de tijd met opera’s van Donizetti en stuiverromannetjes, en af en toe drinkt ze thee met een vriendin. Omdat ze zich verveelt, gaat ze terug naar de bibliotheek waar ze sinds haar schooltijd heeft gewerkt, maar haar voormalige werkgever deelt haar mee dat haar echtgenoot haar ontslag heeft geregeld. Martha is even uit het lood geslagen, ze herpakt zich en praat er met Helmut over, die haar eraan herinnert dat hij die wens had geuit voor hun huwelijk: het zou een slechte indruk maken bij zijn kennissen en zakenrelaties indien hij zijn vrouw niet onderhield. Heel voorzichtig voorziet de regisseur het voorgevoel van de kijker van brandstof, want Helmut heeft nog andere plannetjes waarmee hij de bewegingsvrijheid van zijn vrijgevochten jonge echtgenote stap voor stap insnoert en Martha kan nergens terecht, want is niet iedereen ingenomen met haar charmante en goeduitziende echtgenoot? En droomt niet elke vrouw van een beetje een ruwe minnaar in bed?

 

Martha behoort zonder twijfel tot de hoogtepunten uit Fassbinders indrukwekkende oeuvre, zowel vormelijk als inhoudelijk. Elke scène is precies getimed, zonder overbodige frames, zonder overbodige uitwijdingen; elke camerabeweging en elk onderdeel van het decor staan in functie van het verhaal en de broeierige sfeer. Spiegels en visuele hindernissen (trapleuningen, hekwerk, planten, deurlijsten, etc.) zorgen voor aparte en verrassende effecten, voor verwijdering en afstand tussen de actie en de kijker en tussen de personages onderling. De interieurs uit de jaren twintig en dertig zijn overdadig en barok en ze suggereren warmte en geborgenheid, waardoor ze in schril contrast staan met de spanning tussen de beide echtelieden, want ondanks de voortdurende pogingen van Martha om de kloof te dichten, wordt de stemming steeds grimmiger, het onbegrip steeds groter. Bovendien kiest Fassbinder naast fysiek geweld vooral voor psychische terreur en toont hij beide vormen zo weinig mogelijk rechtstreeks. De psychische onderdrukking en afpersing worden vooral gesuggereerd, net zoals de sadomasochistische spelletjes waaraan Helmut zijn vrouw onderwerpt en het pseudo-vampirisme dat de regisseur daarmee in verband brengt.

 

 

Margit Carstensen, heel vaak door Fassbinder in de rol van kwetsbare, niet helemaal evenwichtige en afhankelijke vrouw gedwongen, brengt haar rol met overtuiging en veel melodrama, zowel in de ene richting (goedgelovig, trouw, openhartig, eerlijk) als in de andere (overspannen, overgevoelig, paniekerig, angstig). Als kijker hoop je de hele tijd dat Martha haar koffers pakt en vertrekt, maar waar kan ze naartoe? Wat voor toekomst heeft ze zonder job? Waar kan ze terecht zonder familie? Net zoals zij, heeft de toeschouwer geen idee over wie Helmut Salomon echt is en waartoe hij in staat is, wat hij van haar verlangt en of hij van haar wat verlang, of alleen maar een sadistisch genoegen schept in de ravage die hij aanricht. Fassbinder creëert voor Martha een uitzichtloze situatie, een web waaruit ontsnappen onmogelijk is en op het moment dat hij haar een uitweg biedt, slaat het noodlot definitief toe.

 

De erfgenamen van de Amerikaanse schrijver Cornell Woolrich (1903-1968) betichtten R.W. Fassbinder indertijd van plagiaat, wegens de overeenkomsten tussen het scenario en een verhaal van de auteur. De film bleef jarenlang op de plank liggen. Op de hoes van de dvd wordt Cornell Woolrich inmiddels naast de regisseur vermeld als coscenarist van Martha.

De film staat in de 1.33:1-beeldverhouding, het type dat R.W. Fassbinder voor al zijn films hanteert. De kleuren zijn min of meer verwaterd en het beeld is af en toe een beetje wazig, maar de filmpellicule is grondig schoongemaakt en de close ups zijn haarscherp. Detail en zwart-witverhouding zijn ondanks een aantal technische tekortkomingen zo goed als in orde, waardoor deze productie uiteindelijk toch een zeer goed indruk maakt, ook op grote schermen.

Het geluid staat in stereo, maar eigenlijk gaat hier om een geüpgrade monotrack, waardoor het effect minimaal is. De stemmen zijn altijd goed verstaanbaar en de muziek zorgt voor gepaste dramatische accenten, hoewel ze een tikkeltje ouderwets aandoet en vaak meer de aandacht trekt dan nodig.

Als extra krijgt u de integrale tv-film Angst vor der Angst (88 min.), een productie van R.W. Fassbinder uit 1975, waarin Margit Carstensen opnieuw schittert als een jonge vrouw die bezwijkt onder de sociale druk van haar omgeving en de kritiek van de bourgeoisfamilie van haar echtgenoot, een lieve een toegewijde man die door het vele werk niet opmerkt dat zijn vrouw een zware depressie doormaakt na de geboorte van haar tweede kind. In Michael Balhaus about Martha (19 min.) vertelt Fassbinders topcameraman uitgebreid over de samenwerking met de regisseur, over hun zeer creatieve en intensieve samenwerking om het project tot een goed einde te brengen en over het grote talent van Margit Carstensen. Michael Balhaus werd na de dood van Fassbinder vooral bekend door zijn camerawerk voor Martin Scorcese (o.a. voor The Last Temptation Of Christ uit 1988, Goodfellas uit 1990 en Gangs Of NewYork uit 2002), voor Mike Nichols (o.a. Postcards From The Edge uit 1990 en What Planet Are You From? uit 2000) en voor Francis Ford Coppola (Dracula, 1992).

In Martha uit 1974 kent de Duitse regisseur R.W. Fassbinder geen medelijden met zijn hoofdpersonage, op sublieme wijze vertolkt door Margit Carstensen. Hij schildert haar ondergang zonder overbodige franje en zonder haar een kans te bieden op ontsnappen. Martha is zowel het slachtoffer van haar bourgeoisomgeving als van haar eigen foute keuzes. De regie is strak en rechtlijnig, het camerawerk en de montage zijn uitmuntend. De complete tv-film Angst vor der Angst en het interview met cameraman Michael Balhaus maken ook van de extra’s een must.