Op de Mongoolse steppe is het leven hard en de natuur vijandig. Herders hoeden er hun schapen op de schrale grond en overleven er in primitieve omstandigheden. De jonge Bagi is één van hen. Hij woont bij z’n grootvader, wiens schapenkudde hij verzorgt, en bij z’n moeder, weduwe sinds z’n vader jaren geleden met het kleine vliegtuigje van de postdienst neerstortte. Het was z’n lot, zegt z’n grootvader, en daar verzet een mens zich niet tegen, vooral niet als z’n voorouders hem roepen. Voor de nomaden op de Mongoolse steppe zijn de voorouders een deel van de dagelijkse zingeving en de sjamaan de bewaarder van hun tradities en hun geloof in de hemel. Na het donker zitten de mannen samen en drinken een glaasje; de vrouwen kijken toe en luisteren naar hun verhalen over vroeger en hun commentaar op de dingen van elke dag. Op zoek naar een verdwenen schaap, krijgt Bagi op de steppe een epileptische aanval. De vrouwelijke sjamaan wordt erbij geroepen en ze bezweert het kwaad. Het zou goed zijn mocht de jongen mij opzoeken, zegt ze tegen z’n grootvader, waarmee ze bedoelt dat Bagi mogelijk over bijzondere krachten beschikt.

 

Niet veel later arriveert een jeep met vier gewapende soldaten. Ze delen de nomaden mee dat er een ziekte onder de dieren is uitgebroken die ook mensen aantast. Hun schamele bezittingen worden op vrachtwagens geladen met de belofte dat men ze naar de stad brengt waar werk is om in het levensonderhoud te voorzien. Ze krijgen een flat toegewezen met redelijk wat comfort. Bagi wordt tewerkgesteld als koerier bij de enige werkgever, een steenkoolmijn, en z’n moeder bedient er een reusachtige graafmachine. Z’n grootvader is te oud om te werken. Die zit werkeloos in hun flat en staart door het raam naar het opengereten landschap en het klein beetje ongeschonden steppe aan de einder: hoe arm van ons dat we ons niet méér verdedigen, zegt hij gelaten en denkt met weemoed aan z’n verre geboortegrond op de Mongoolse steppe, waar niet alleen de voorouders, maar zelfs de stenen ons roepen, voegt hij er stilletjes aan toe.

 

Ondertussen treden bij Bagi de symptomen van zijn helderziendheid steeds meer aan het licht, telkens kort voor of tijdens een epileptische aanval. Op die manier redt hij de jong Zolzaya van een gewisse dood: ze ligt onder een laag steenkoolgruis in een passerende goederentrein. Hoe heb je mij gevonden?, vraagt ze een beetje verbaasd. Ik heb het gedroomd, is Bagi’s nonchalante antwoord. Ze besluiten samen op te trekken, maar worden ingerekend wegens de zgn. diefstal van staatseigendommen (steenkool). Zolzaya’s broer zal z’n zusje, Bagi en hun vrienden uiteindelijk uit de gevangenis weten weg te halen door een bewaker om te kopen met twee schapenkarkassen. Voor Bagi wordt het duidelijk dat de overheid de nomaden met een verzonnen schapenziekte van hun land heeft gedreven om op die manier de steppe vrij te maken voor de buitenlandse multinationals die er steenkool- en andere grondstoffen komen ontginnen zonder interesse voor de milieugevolgen of de demografische consequenties.

Khadak van het Vlaams-Amerikaanse duo Peter Brosens & Jessica Woolworth is een film over onrecht in Mongolië, waar de nomadische bevolking de prijs betaalt voor het lucratieve handeltje tussen de overheid en de internationale mijnexploitanten. In het eerste halfuur brengen de regisseurs de problematiek op een perfecte manier in beeld met afgemeten dialogen en vooral met bloedmooie opnamen van het lege Mongoolse landschap, okerkleurig in de zomer, wit en besneeuwd in de winter met een polaire wind bij temperaturen tot min veertig graden. De panoramische opnamen van de Litouwse cineast Rymvidas Leipus zijn zonder meer adembenemend en het effect neemt alleen maar toe naarmate de film opschiet. De epileptische aanvallen van Bagi gebruiken de regisseurs om droomsequenties in te lassen of beter: sjamaanse en/of profetische vooruitblikken in de toekomst, waarbij een poëtische sfeer de film veelvuldig binnensijpelt. In de tweede helft van de film leidt dat tot een versnippering van de vertelling en is het nog nauwelijks mogelijk om realiteit en fictie, heden, verleden en toekomst uiteen te houden. Wat zgn. culmineert in een whirlwind van mystieke en mythische beelden waaraan arthouseliefhebbers hun hart op kunnen halen, wordt eerlijk gezegd een vloed van weinig samenhangende sequenties waaraan je nog kop of staart krijgt. Bloedmooi is het allemaal wel, begrijpbaar en zinvol veel minder.

 

Peter Brosens bewees al eerder een voorliefde te hebben voor dit soort documentaireachtige films met een hoog surrealistisch gehalte. Het leidt tot intense, maar niet noodzakelijk spannende resultaten, mede wegens het wel erg langzame tempo en de vele stills. Wat dat betreft is bijv. z’n meest recente film Altiplano (2008) een even sterke, om niet te zeggen sterkere productie die zeer toegankelijk is voor een ruim publiek, zonder dat de boodschap daar onder lijdt. Als je als cineast vooral weerklank zoekt voor je werk en voor je boodschap, dan is toegankelijkheid het ordewoord. Het mooi gefilmde, van mooie muziek voorziene en zeer poëtische Khadak schiet wat dat betreft gedeeltelijk naast het doel.

 

Technisch is Khadak niet veel minder dan een meesterproef: de combinatie van prachtige opnamen en een gedurfde montage geeft de productie vleugels. Het is bij uitstek het terrein waarop Brosens en Woodworth zich sterk maken en ook overtuigen. Sommige stills zijn misschien een beetje lang, maar vervelen doen ze zelden, want ze hebben iets dreigends en iets onverwachts, waardoor ze de nieuwsgierigheid opwekken en de aandacht vasthouden, veel meer dan sommige andere opnamen die hun geheim maar met moeite prijsgeven. Een tweede kijkbeurt is in dat geval aangewezen, de vraag blijft wie zich vrijwillig een tweede keer door deze productie wil worstelen. Dan liever nog een rondje Altiplano.   

Khadak is prachtig qua beeldkwaliteit. De zomerse steppe, de eindeloze vergezichten, de besneeuwde steenkoolsite, ze zijn wondermooi en adembenemend en ze contrasteren fel met de rijzige en pastelkleurige buildings, schijnbaar lukraak op het vlakke land neergezet, de verplichte nieuwe woonplaats van de nomaden in een verwoest landschap. Het maagdelijke wit contrasteert fel met hun vuile gezichten als een mogelijke metafoor voor hun nieuwe leven in slavernij en bedrog. De transfer is piekfijn, zonder ongerechtigheden, met een uitstekend zwartniveau en altijd voldoende detaillering. De soundtrack is spaarzaam opgebouwd. Vaak hoor je alleen het geluid van de immense stilte, dan weer etherische klanken en witte stemmen die diep in de huid snijden en die het beeldmateriaal op cruciale momenten intens ondersteunen.

 

De bijna 28 minuten durende Making-of Khadak heeft Nederlands commentaar van de regisseur. Hij vertelt over de internationale crew en over de professionele acteurs en de beide hoofdrolspelers die in z’n film debuteren. De documentaire bevat beelden uit de film, maar ook een interessante hoeveelheid setopnamen waaruit we leren dat er in extreme weersomstandigheden is gefilmd met materiaal dat in Sint-Petersburg voor de klus is voorbereid. Grappig en tegelijk triest zijn de fragmenten over de tractors die zonder chauffeur over de steppe rijden, kwestie van de benzine op te maken zodat ze onbruikbaar worden voor de nomaden, of de setopnamen over de boom met het blauwe lint waarvoor een kapvergunning nodig was en die voorzichtig van de ene set naar de andere wordt meegenomen. Het blauw symboliseert de hemel, die in de Mongoolse mythologie een vooraanstaande rol speelt. Als afsluiter is er een Fotogalerij, gevolgd doorde Originele Bioscooptrailer.

 

Mochten alleen de technische kwaliteit en het esthetische aspect van Khadak in overweging genomen worden, dan was een score van 8/10 te verdedigen. Wegens de eerder trage voortgang van de film en de moeilijkheidsgraad van het materiaal, waardoor deze film niet door iedereen zal worden geapprecieerd, valt het oordeel lager uit. Arthouseliefhebbers en lezers die de tijd willen nemen om zich in te leven in het verhaal, in de niet rechtlijnige en poëtische aanpak en in de dramatiek van de setting, hoeven niet te twijfelen. Zij zullen niet alleen de schoonheid, maar ook de diepere betekenis van Khadak beslist op prijs stellen.