DOCUMENTAIRE
Vijf jaar research, draaitijd en montage waren nodig om de vijfdelige documentairereeks de Joden – Geschiedenis van een Volk tot een goed einde te brengen. Opdrachtgever NDR, de Norddeutsche Rundfunk, zocht een aantal partners bij elkaar om de zaak financieel rond te krijgen en liet zich voor de historische component van dit titanenwerk uitgebreid adviseren door wetenschappers uit Wenen, Tel Aviv en New York. Tientallen locaties van Bagdad in het oosten tot Los Angeles in het westen kregen het bezoek van filmploegen van Gruppe 5 Filmproduktion, een Duits privébedrijf met een betrouwbare naam op het vlak van historische documentaires. Bovendien deden de makers een beroep op de meest recente digitale technieken om de verwoeste tempel van Jeruzalem, de hangende tuinen van Babylon, de afgebrande hoofdsynagoge van Berlijn en de eeuwenoude joodse wijken van Constantinopel en Krakau voor de kijker te reconstrueren, zonder veel poeha à la Star Wars of King Kong, maar historisch verantwoord en correct in de context van een verhaal dat ruim 3000 jaar geleden begon met de verschijning van God aan Mozes en eindigt met zes miljoen joden op de smeulende puinhopen van de Tweede Wereldoorlog: een verhaal over doorzettingsvermogen, geloof en twijfel, racisme, vernedering, wederopstandig en tenslotte een nauwelijks vermeden totale uitroeiing.

De hoeksteen van het joodse geloof is de Thora, het boek dat de culturele identiteit van de Joden bepaalt. Het is in de vijfde eeuw v. Chr. samengesteld op het moment dat de Israëlieten terugkeren uit de zgn. Babylonische Ballingschap. Alle bekende legendes, overgeleverde verhalen, wijsheden, gebruiken, rituelen en juridische procedures krijgen een plaatsje in de Thora. Een belangrijk onderdeel vormen de vijf Boeken van Mozes die later een integraal onderdeel worden van het Oude Testament. De Thora begint bij de uittocht van de Israëlieten uit Egypte na meer dan 200 jaar slavernij, een opdracht van god aan Mozes omstreeks 1400 v. Chr. Veertig jaar trekken de 600.000 Israëlieten door de Sinaï-woestijn op weg naar Kanaän, het Beloofde Land. De regisseurs leggen het verhaal van de Exodus naast de wetenschappelijke vindingen terzake. Volgens professor Israel Finkelstein van de Universiteit van Tel Aviv komt het bewijsmateriaal niet helemaal overeen met het Thoraverhaal en is het veel aannemelijker dat het Egyptisch-Kanaänitisch politiek en economisch systeem langzaam desintegreerde waardoor de teruggekeerde Israëlieten geleidelijk aan de overhand kregen in hun nieuwe omgeving.

In Kanaän is het jammer genoeg niet allemaal peis en vree. De nieuwkomers hebben er vele vijanden en moeten hun grondgebied verdedigen. De stammen verenigen zich en kiezen koning Saul om hun weerbaarheid te vergroten. Zijn opvolger David zal de Filistijnen verslaan en diens zoon Salomon krijgt de eer om de eerste tempel van Jeruzalem te bouwen, volgens archeologen een wellicht zeer eenvoudige constructie als offerplaats van de koninklijke residentie. Na Salomon valt het land uiteen in twee vijandige staten: Israël in het noorden en Judea (met Jeruzalem als hoofdstad) in het zuiden. De verdeling en de onenigheid verzwakken de Israëlieten en tweehonderd jaar later voert Nabukadnesar II de Judeërs als slaven mee naar Babylon. Wanneer de Perzische koning Cyrus een halve eeuw later op zijn beurt Babylon inneemt, mogen de Israëlieten naar Jeruzalem terugkeren. Daar schrijven de thuiskomers de Thora als bundeling van hun zeer divers cultuur erfgoed. Twee eeuwen houden de Joden – zo noemen ze zich nu – stand tegen hun vijanden, maar tegen de vloedgolf van Alexander de Grote in het begin van de vierde eeuw is niemand opgewassen: Judea wordt een deel van zijn wereldrijk en komt voor vele eeuwen onder Griekse invloed. De afgoderij tiert welig en de nakomelingen van Alexander de Grote, onder leiding van Antiochus, leggen de verplichte verering van de Griekse goden op. Ze wijden de tempel van Jeruzalem aan Zeus en lokken op die manier halfweg de 2de eeuw v. Chr. een opstand uit. Judas Makkabeus ("de Hamer") verjaagt na een bittere strijd de zgn. Griekse Joden. Tot de dag van vandaag herdenken de Joden die gebeurtenis tijdens het Hanoeka- of lichtfeest. In 60 v. Chr. overspoelen de Romeinen de kusten van Klein-Azië. Herodes de Grote wordt de Romeinse landvoogd van Judea. Hij laat de haven Caesaria Maritime bouwen die van belang zal zijn voor de economische opgang van het gebied en paait de Joden met de bouw van een nieuwe tempel. Het is een woelige periode in Judea. Onder de vele predikers die opstaan biedt Jezus, een Galileër, hoop voor de toekomst en de massa vereert hem als de langverwachte Messias. Maar de Joden zijn verdeeld. Ze voeren hem voor de landvoogd, eisen zijn veroordeling en later zijn kruisiging. De onrust duurt voort. De Romeinen sturen in 70 na Chr. een ruime legermacht, verwoesten de tempel, voeren 100.000 Joden mee in slavernij en gebruiken de tempelschatten voor de grote historische ombouw van hun hoofdstad Rome. In het jaar 135 rekent Keizer Hadrianus definitief af met de Joden: de tempel wordt compleet verwoest en ze krijgen het verbod om zich nog langer in Syria Palestina te vestigen. Het is het begin van de zgn. Diaspora.

Alleen het plaatsje Ben Shearim in Noord-Palestina blijft als klein en enig geestelijk joods centrum bewaard. Rabbi Jochanan Ben Sakei voert er drastische hervormingen door: hij schaft de dierenoffers af en vervangt ze door de Thorastudie en het gezamenlijke gebed, waarmee hij de ritus in de synagoge definitief vastlegt. Omstreeks 200 n. Chr. krijgt Abba ben-Avihu – afkomstig uit Babylon – in Ben Shearim zijn opleiding. Hij schrijft er de mondelinge Thora of Mishna, een handleiding voor het toepassen van de 613 wetten van de Thora in het dagelijkse leven (o.a. de spijswetten). Na z'n terugkeer naar Babylon schrijft hij de zesduizend pagina's tellende Talmoed: de Mishna aangevuld met commentaren van 3000 rabbi's uit de voorbije 700 jaar, een draagbaar vaderland voor de Joden in de Diaspora.

In de zesde eeuw verschijnt de prediker Mohammed die z'n visioenen in de Koran neerschrijft en droomt van een gemeenschappelijk geloof voor Arabieren, joden en christenen. Maar zover komt het niet en Mohammed wijkt uit naar Mekka. Zijn legers nemen in 638 Jeruzalem in, verwoesten er de nieuwe tempel en bouwen de Omarmoskee. De westelijke gevel van de verwoeste tempel wordt de Klaagmuur. De Joden leven nu voor het eerst in één economisch, sociaal en politiek systeem, zij het onder Mohammedaans gezag. Ze krijgen beperking opgelegd, maar zijn voor de rest vrij. Bagdad wordt de grote Islamitische culturele en religieuze metropool. 95 procent van de Joden in de wereld leeft binnen de grenzen van het Mohammedaanse rijk en dus wordt ook Bagdad een belangrijke joods cultureel centrum. Alle grote conflicten worden door tussenkomst van de Kalief geregeld, o.a. de discussie over de joodse kalender (10de eeuw). Ondertussen is de Islam via Noord-Afrika in Spanje doorgedrongen. Cordoba wordt een belangrijke geestelijke en politieke ontmoetingsplaats waar moslims, joden en christenen in vrede samenleven. De Arabieren brengen de vertaalde werken mee van de Griekse wetenschappers en filosofen die in Cordoba en later in Toledo naar het Latijn worden vertaald. Ze staan aan het begin van de heropleving van de Europese cultuur en de hernieuwde interesse voor de wetenschap na de ineenstorting van het Romeinse Rijk en de invasie van de Barbaren in de laatste eeuwen van het eerste millennium. In de 12de eeuw komt er een einde aan de multiculturele status van Al-Andalus wanneer de Mohaden uit de Magreb naar het noorden oprukken en de algehele bekering eisen van andersdenkenden. De joodse filosoof Maimonides vlucht met z’n familie naar Fez (Marokko) en schrijft er de Misneh Thora, de zgn. Mishna "voor de verdwaalde Joden".

De eeuwen die volgen worden moeilijk voor de Joden, zelfs voor degenen die zich sinds het begin van de negende eeuw in het Rijnland hebben gevestigd, de zgn. Asjkenazim. Eind 11de eeuw roept paus Urbanus II de christelijke wereld in Clermond Ferrand op om Jeruzalem te bevrijden van 400 jaar islamitische bezetting. Het is het begin van de eerste Kruistocht. Via Midden-Europa trekt een lange sliert van ridders, landsknechten, verarmde boeren, vogelvrijverklaarden en vrijbuiters in oostelijke richting. Onderweg wordt niet alleen gebeden maar ook geplunderd. In Mainz vermoorden de kruisridders in 1096 meer dan 1000 joodse inwoners. In 1144 verspreidt zich vanuit het Engelse Norwich het gerucht dat Joden kinderen doden voor hun rituele offers. Als paus Gregorius IX in 1273 verklaart dat de Talmoed godslasterlijke uitspraken bevat is het hek van de dam: in Parijs worden 24 karren met Joodse boeken verbrand en joodse burgers vermoord. Bij het uitbreken van de pest halfweg de 14de eeuw bezwijkt 1/3 van de Europese bevolking aan de dodelijke ziekte. De Joden worden verantwoordelijke geacht na een bekentenis over watervergiftiging door een Jood op de pijnbank. De onlusten breken uit in Erfurt en verspreiden zich als een lopend vuurtje over Midden-Europa. Meer dan 400 joodse gemeenschappen worden uitgemoord en hun dorpen verwoest. Op het Iberische Schiereiland neemt de roep om een Reconquista sterk toe vanaf het midden van de 13de eeuw. Bij het aantreden van de Katholieke Koningen wordt de Inquisitie er officieel geïnstalleerd (1478). In januari 1492 veroveren de Katholieke Koningen Granada op de moslims. Eind maart van hetzelfde jaar krijgen de Joden de mededeling dat ze tot eind juli de tijd krijgen om zich te bekeren tot het katholicisme of het grondgebied te verlaten. 300.000 Joden maken zich op voor de afreis naar Portugal, Venetië, Noord-Afrika, Turkije en de Nederlanden.

Halfweg de 16de eeuw zorgt de voormalige monnik Martin Luther vanuit het Duitse Wittenberg voor een schisma in de katholieke kerk n.a. v. de woekerverkoop van aflaten en de algemene geldhonger van de paus in Rome. Luther is de Joden niet vijandig gezind. Hij wil ze bekeren tot het ware geloof. De Joden zitten evenwel niet op Martin Luther te wachten en in zijn Over de Joden en hun Leugens bekent de protestantse hervormer zich als een fervent jodenhater. De makers van de serie wijzen erop dat de Nazi's letterlijke citaten van Martin Luther gebruikten om hun acties tegen de Joden goed te praten. De Midden-Europese Joden zien maar één oplossing: uit Duitsland vertrekken. Op uitnodiging van de Poolse koning vestigen ze zich in Krakau. Polen, een land van arme boeren, kan de joodse middenklasse gebruiken om zijn economie op te bouwen. Krakau groeit uit tot een belangrijk joods centrum. De Joden genieten er grote vrijheden: ze mogen er hun eigen wetten hanteren, zelf rechtspreken, belastingen innen, aan ziekenzorg doen, etc. Tot aan de Tweede Wereldoorlog blijft de joodse gemeenschap in Polen met ruim 3,5 miljoen leden de belangrijkste in de wereld. De Joden hebben er hun eigen dorpen (Sjtetl) en ontwikkelen er hun eigen muziek (Klezmer). In de 17de eeuw trekken de Joden verder oostwaarts naar Litouwen en Oekraïne, twee gebieden onder Pools gezag. In 1648 breken er in beide gebieden onlusten uit: Kozakken en boeren komen in opstand tegen de Poolse bezetter en keren zich tegen de joodse kaste van belastingontvangers en bevoorrechte handelaars. 100.000 Joden worden omgebracht en meer dan 300 dorpen verwoest. De nieuwe vrijhaven is Amsterdam als centrum van de Hollandse Gouden Eeuw. Sinds de 18de eeuw is Amsterdam sterk in de diamanthandel met India. De Joden gaan er zich specialiseren in handel en verwerking van diamant en ontwikkelen de heel aparte slijpmethode. Hun gemeenschap bloeit en brengt de belangrijke filosoof Baruch Spinoza voort, de grondlegger van de moderne bijbelkritiek.

Belangrijk voor de emancipatie van de Midden-Europese Joden is de Pruisisch-Joodse filosoof Moser Mendelssohn. Hij pleit voor het behoud van de eigen culturele waarden én de assimilatie of aanpassing aan de plaatselijke taal en omstandigheden. Hij vertaalt de Thora naar het Duits (met Hebreeuwse letters), richt de eerste joodse vrije scholen op en hij bepleit bij Frederick de Grote de gelijke behandeling van alle burgers. In Rusland worden de Joden in de 18de en 19de eeuw slecht behandeld en zijn ze het slachtoffer van vele progroms. Eind 19De eeuw zijn er 5 miljoen Russische Joden. Ze leven in Sjtetls en getto’s, mogen handenarbeid verrichten (schoenmaker, bakker, slager, smid), maar jonge Joden worden er op hardhandige wijze geronseld voor het Russische leger. De diensttijd bedraagt soms meer dan 20 jaar. Twee miljoen Russische Joden besluiten om te emigreren naar de U.S.A. In 1894 beschuldigt men in Parijs de Jood Alfred Dreyfus van spionage voor Duitsland. Hij wordt levenslang verbannen. De veroordeling is omstreden en de affaire beheerst jarenlang het politieke debat. In 1906 wordt Dreyfus gerehabiliteerd omdat het bewijsmateriaal vervalst is. Voor Theodor Herzl is het geval Dreyfus aanleiding om twee jaar later in Bazel een congres te organiseren over de toekomst van de Joden in Europa. Europa is geen zeker plaats voor Joden, besluit Herzl, de assimilatie is niet dé oplossing en dus pleit hij voor een eigen jodenstaat. Precies 40 jaar later zal Ben Goerion de onafhankelijkheid uitroepen van de staat Israël. In de tussentijd worden de Oostjoden, de Poolse Joden en grote joodse gemeenschappen in Duitsland en West-Europa door het noodlot getroffen: na de Eerste Wereldoorlog verwijt men Duitse Joden dat ze met de Geallieerden samengewerkt hebben tegen de Duitse belangen. Voor de meest geassimileerde joodse gemeenschap van Europa breken zware tijden aan. Bij de coup van 1933 kondigt Adolf Hitler zijn antisemitisch programma af. In 1938 worden de eerste Joden opgepakt en in een KZ gestopt in Hamburg. Tijdens de Kristalnacht verwoesten Duitse burgers massaal joodse godshuizen. In 1945 wordt de rekening gemaakt: 6 miljoen doden.

De Joden – Geschiedenis Van Een Volk is een omstandig portret van de historische feiten en sociale leefomstandigheden van de Joden in de loop van 3500 jaar. De materie is omvangrijk en bestrijkt in de afleveringen drie tot en met vijf een territorium dat zich uitstrekt over drie en in laatste instantie zelfs vier continenten. De nadruk ligt op de culturele eenwording, op de groei van het joods religieus patrimonium en op de problematiek van het anders-zijn in een West-Europese context die assimilatie en integratie als grondvoorwaarden stelde voor acceptatie en emancipatie. De instandhouding van afwijkende culturele, religieuze en sociale gebruiken ging ten koste van veel menselijk leed, discriminatie en ontelbare pogroms, ook al betrof het altijd en overal joodse minderheden, zij het met hoge kwalificaties en dus met een makkelijke en vaak directe toegang tot belangrijke en machtige posities in eender welke gemeenschap, van het Babylonische hof ruim 2500 jaar geleden tot de grootmachten in onze tijd. Geen volk heeft zoveel wijsgeren en wetenschappers van topniveau voortgebracht in de voorbije eeuwen en zoveel historische invloed gehad op het westers denken en de westerse cultuur als het joodse, ondanks het feit dat hun aantal naar schatting nooit hoger was dan 18 miljoen zielen (net vóór de Tweede Wereldoorlog).

De regisseurs Nina Koshofer & Sabine Klauser houden zich vijf afleveringen lang aan bekende en belangrijke feiten. Het bijbelse verhaal van de Exodus wordt ruim in de verf gezet in aflevering 1. Vervolgens is de Diaspora aan de beurt na de val van Jeruzalem en het definitieve vestigingsverbod van de Romeinse keizer halfweg de tweede eeuw n.Chr. In aflevering 3 leren we de Asjkenazim kennen, de Rijnjoden, en de Sefardische Joden in Spanje. We zien hoe ze bijdragen tot de groei van de West-Europese economie en de herleving van de westerse interesse voor het gedachtegoed van de oude Grieken en samen met hun Arabische broodheren de Renaissance op de sporen zetten. Jaloezie, naijver, de pest en vooroordelen doen het tij keren. Wanneer ook de katholieke kerk zich tegen de godslasteraars keert en de Spaanse Inquisitie ten tonele verschijnt, worden de Joden tot een tweede grote Diaspora gedwongen. Met de ideeën van de Verlichting neemt de druk op de Joden een tijdlang af, de pogroms lijken definitief achter de rug, maar al aan het eind van de 19de eeuw, op het moment dat het nationalisme Europa in z'n greep krijgt, wordt de positie van de Joden opnieuw verzwakt: zij horen nergens bij, zij hebben geen eigen land en dus pleit Theodor Herzl in het begin van de 20ste eeuw voor een eigen land voor zijn volk: dat komt er in 1948, jammer genoeg 15 jaar te laat om de grootse genocide uit de moderne Europese geschiedenis te vermijden. Koshofer en Klauser houden hun camera’s de hele tijd op het joodse volk gericht. Ze laten zich niet verleiden om het verhaal van de concentratiekampen uitvoerig te vertellen. Ze doen het af in enkele perfect geformuleerde regeltjes tekst en met een paar bekende beelden van nazi’s die een Davidster op joodse winkelramen schilderen in de dagen vóór de Kristalnacht. Het is een opmerkelijke keuze en misschien vindt niet iedereen ze verantwoord of terecht, want staat Hitlers Entlösung niet voor de grootste misdaad tegen het joodse volk geboekstaafd? Maar misschien waren de ontelbare kleine en grote Middeleeuwse pogroms, de rechtbanken van de Inquisitie en de uitdrijving uit Spanje wel even grote aanslagen op het voortbestaan van het godsvolk en wilden de regisseurs die gebeurtenissen niet nodeloos minimaliseren door alle aandacht op die ene grote uitroeiingpoging te vestigen? Er is veel voor te zeggen.

Het Joods-Palestijns probleem wordt heel even vernoemd in het kader van de onafhankelijkheidsverklaring in 1948: de stichting van de staat Israël heeft niet de verhoopte rust en vrede gebracht. Meer is het niet. Alsof het niet opmerkelijk zou zijn dat de Joden blijkbaar voor eeuwig en altijd voor het hun beloofde land zullen moeten vechten. Het is een vreemde gedachtekronkel als je beseft dat ze al ruim 3500 jaar rotsvast geloven in de belofte van god aan Mozes.

BEELD EN GELUID
De beeldkwaliteit van deze vijf documentaires is zonder meer uitstekend zonder artefacten of technische tekortkomingen. De kleuren zijn meestal oververzadigd en warm. De digitale reconstructies zijn nauwelijks van gewoon beeldmateriaal te onderscheiden op een enkele uitzondering na wanneer de makers bewust de aandacht op die digitale reconstructie willen vestigen, vertrekkende bijv. van een echte ruïne of een gedeeltelijk bewaard antiek gebouw, een bouwplan of een oude foto. Een gedeelte van de historische gebeurtenissen is dramatisch gereconstrueerd om de bijbelse evenementen aanschouwelijker voor te stellen. De gesprekken tussen de acteurs zijn nooit ondertiteld en dienen louter als visuele ondersteuning van het Duits commentaar dat in- en overzichtelijk is. Het geluid is helemaal in orde, zij het dat men zich voor deze tv-presentatie beperkt heeft tot een stereoversie. Maar die zorgt ook zonder surround voor mooie effecten, ook al wordt deze docureeks nooit een spectaculaire sandalenfilm. De muziek doet heel Arabisch aan met joodse accenten.

EXTRA'S
Deze dubbele dvd bevat geen extra's.

CONCLUSIE
De Joden - Geschiedenis Van Een Volk is een zeer goed gemaakte en degelijk gerechercheerde vijfdelige documentairereeks die het warenmerk Deutsche Grundligkeit zonder meer verdient. De medewerking van tientallen specialisten op alle mogelijk verwante vakgebieden staat garant voor een foutloos parcours, zij het dat de regisseurs misschien af en toe wat meer de controverse hadden mogen opzoeken. Potten worden er dus niet gebroken, niemand wordt beschadigd, want de aandacht gaat bijna helemaal naar de bijbelse legendes en de historische feiten. Als chronologisch overzicht van de ups and downs van één van de meest tot de verbeelding sprekende volkeren in de wereld, is De Joden – Geschiedenis Van Een Volk beslist een interessante kijkervaring.