DOCUMENTAIRE
In 1977 maakt Frans Buyens in opdracht van het Ministerie van Cultuur een documentaire over de expressionistische Vlaamse schilder Frits van den Berghe. In een 60 minuten durende woordenloze film schets hij zijn oeuvre in vier hoofdstukken: Niets Menselijks Was Hem Vreemd, Tekeningen, Hitler En Consoorten en Ook De Droom Is Werkelijkheid. Het aparte aan Buyens' aanpak is de wijze waarop hij door zijn camera naar de schilderijen, tekeningen en spotprenten van Van den Berghe kijkt. Geen enkele keer laat hij de toeschouwer een werk in zijn geheel zien. Buyens wil niét het museum vervangen of de Van den Berghe-catalogus, hij wil de toeschouwer wél heel dicht bij het werk van de schilder brengen. Via close ups en zoombewegingen toont hij fragmenten, uitvergrotingen en details van de borstelstreken, de verschillende soorten kleurpigment die naast, over en tussen elkaar op het doek zijn aangebracht.

In het werk van Frits van den Berghe (1889-1939) staat de mens centraal. Bij Van den Berghe zoekt de toeschouwer vruchteloos naar mooi geschilderde landschappen en zakelijk composities. Zijn werk is doorspekt met menselijke figuren, vooral vrouwen. Die schildert hij in alle maten en vormen, aanvankelijk vrij hoekig en stijf, kubistisch zelfs in geel en wit met vuurrode lippen en ravenzwart haar, of in een zwart jurk, ruw geborsteld met felle contrasterende kleuren. Vaak zijn z'n vrouwenfiguren naakt, in beige, geel en oranje, met forse borsten en grote donkere tepels, dunne armen en lelijke gezichten vertrokken van pijn of frustratie. Naderhand zijn er vrouwen in groen, geel en oranje, met brede bekkens en bolvormige borsten als tennisballen. De mannelijke figuur treedt iets later naar voren: bruine hoekige vlekken zonder veel detail, figuren die de doeken domineren en de vrouwen die zijn afgebeeld. Bij Van den Berghe is de relatie man-vrouw een gekwelde relatie. Hij toont zijn figuren met hun tekortkomingen en gebreken, de mannen dominant, de vrouwen gefolterd, beelden uit zijn eigen privéleven. In het latere werk evolueert Van den Berghe naar een meer fantastische kunst, fantastiek noemt Frans Buyens die stijl: de figuren blijven macaber, maar ze verdwijnen in de achtergrond. Alleen hun contouren onderscheiden zich nog van het decor, bibberige en grillige zwarte lijnen, gedrochten die massaal de doeken bevolken en verhalen vertellen waar uitleg bij moet, of die de toeschouwer zelf moet interpreteren.

Minder bekend zijn de tekeningen van Frits van den Berghe, zwart/wit-schetsen, tekeningen en pamfletten, politieke prenten over de oorlog, over mishandelingen, dood, opstand en ophanging. Altijd staat de menselijke figuur centraal. De prenten over Hitler En Consoorten zijn spotprenten voor de krant Vooruit, karikaturen over de Führer, het Duitse leger, geweld tegen burgers, prikkeldraad, het verzet en de figuur van Stalin. In een deel van zijn tekeningen is er sprake van overeenkomsten met zijn late schilderwerken: een droomwereld ontvouwt zich, een fantasie met vreemde figuren, in zwart/wit of in heftige kleuren van vuil bruin, rood en groen, zwart afgelijnd.

Het engagement van Frits van den Berghe steunt op twee pilaren: zijn altruïsme ten opzichte van de gewone werkman waarmee hij zich vereenzelvigt zoals maar weinig kunstenaars doen en durven, waarmee hij een gesprek voert over politiek en over de sociaal-maatschappelijke problemen die hij gestalte geeft in zijn werk; anderzijds de mens in al zijn hoedanigheden, maar meestal in een negatieve omgeving, een mistroostige bui of gewoon ongelukkig met zichzelf, de medemens en de omgeving. De doeken en tekeningen van Frits van den Berghe zijn vervreemdend en gespeend van een positieve uitstraling. Het werk is eigenzinnig en zeer persoonlijk, een gesloten universum dat haaks staat op zijn felle en uitbundige kleurenpalet. Tegen het einde van zijn leven wordt het werk donker. Van den Berghe maakt de Tweede Wereldoorlog niet meer mee, maar de aanloop in de jaren 1933-1939 vertelt hem genoeg. Zijn doeken ontstaan in een bedrukte sfeer van oorlogsdreiging en toenemend fascisme. Ze suggereren de totale ondergang van het menselijke ras, het onmenselijke van een beschaving die langzaam op haar laatste benen loopt.

BEELD EN GELUID
De dvd oogt goed ondanks zijn hoge leeftijd. De kleuren zijn realistisch en fel, de pellicule netjes schoongemaakt. Jammer van de lange titels tussen de verschillende onderdelen. Die had men best geëlimineerd. Buyens beperkt zijn bijdrage tot het in beeld brengen van details, soms zoomt de camera, soms pant hij heel traag naar een uithoek. In het tempo van de montage probeert hij de vormen voor 100 procent tot hun recht te laten komen. De muziek is grotendeels voor de documentaire geschreven met hetzelfde doel: de vormen en de intenties van Frits van den Berghe toelichten, versterken. Vandaar de rustige koperbijdragen en dan de gebroken ritmes van moderne klassieke composities, zoals ze tegenwoordig nog gecomponeerd worden. Frans Buyens was wat vormgeving en inkleding betreft zijn tijd vooruit, dat blijkt hier nog maar eens uit een documentaire die gisteren lijkt gemaakt.

EXTRA'S
Drie extra's: Interview met P. Boyen, kunsthistoricus en auteur over het belang van Frits van den Berghe, zijn leven, werk en engagement. In Interview met Frans Buyens geeft de regisseur uitleg bij het gebruikte filmprocédé. Biografie van Frans Buyens sluit de dvd af.

CONCLUSIE
Frits van den Berghe is een 60 minuten durende documentaire over het werk van deze Vlaamse schilder. Frans Buyens, de regisseur, gebruikt beeld en geluid om zijn visie op Van den Berghe wereldkundig te maken. Hij zet geen commentaar op z'n film, hij geeft de toeschouwer de kans om zich zelf in de doeken, tekeningen en kleuren van Van den Bergh onder te dompelen en op zoek te gaan naar het hoe en waarom van zijn motieven en motivaties.