FILM
Goodbye Bafana is gebaseerd op het biografisch relaas van James Gregory, de man die over een periode van 27 jaar de belangrijkste bewaker was van Nelson Mandela op Robbeneiland tijdens het Apartheidsregime in Zuid-Afrika (1968-1990). De tekst is omstreden. Gregory is er na de publicatie van zijn boek van beschuldigd de waarheid geweld aan te doen en zichzelf een belangrijkere rol toe te kennen dan in werkelijkheid het geval was. De man overleed in 2003 aan kanker en dus kunnen we het hem niet meer vragen, maar Bille August, de Deense regisseur van Goodbye Bafana is tenminste gedeeltelijk in Gregory's versie van de feiten meegegaan toen hij besloot om dit scenario – in samenwerking met Greg Latter – te verfilmen.



De film begint met de aankomst van James Gregory (Joseph Fiennes), zijn vrouw Gloria (Diane Kruger) en twee jonge kinderen op Robbeneiland in 1968. Hij heeft een cipiersopleiding gehad en hoopt op het gevangeniseiland snel promotie te maken zodat hij met z’n gezin naar Pretoria kan verhuizen. Gloria ziet het helemaal zitten en verwacht dat haar echtgenoot het tot officier zal brengen wat een garantie is voor een aantrekkelijk salaris en een fatsoenlijk onderkomen. De Gregory’s zijn typische blanke middenklassers: redelijk goed opgeleid naar Europese stijl, nationalistisch en dus racistisch volgens het systeem waarin ze sinds 1948 zijn opgegroeid, het zgn. Apartheidssysteem dat een totale scheiding van de rassen voorschrijft op alle niveaus van het publieke en privéleven. De scheiding heeft evenwel ook een discriminerend karakter: zwarten en kleurlingen hebben geen stemrecht, worden verplicht om in aparte wijken te wonen en behoren te allen tijde hun zgn. "pasje" op zak te hebben bij controles. Het ANC, het African National Congres, in 1912 opgericht om de belangen van de zwarten in Zuid-Afrika te verdedigen, wordt in de late jaren '50 meegezogen in de onafhankelijkheidsgolf die het Afrikaanse continent overspoelt. De vier miljoen blanke Zuid-Afrikanen voelen zich bedreigd door de 18 miljoen zwarten in hun land en nemen maatregelen om de olievlek in te dijken: het ANC wordt verboden en hun leider Nelson Mandela op Robbeneiland opgesloten in 1964. James Gregory, opgegroeid op een farm op het platteland, spreekt Xhosa, de taal van de stam van Mandela. De (blanke) Afrikaanse veiligheidsdienst rekruteert hem om de zwarte terroristen te bewaken en ze vooral te bespioneren tijdens hun verblijf op Robbeneiland.

Als echte Zuid-Afrikaan zou James Gregory alles doen om zijn land te verdedigen. Wanneer hij Mandela (Denis Haysbert) voor het eerst onder ogen krijgt, behandelt hij de zwarte leider als een misdadiger, maar Mandela is niet onder de indruk en blijft kalm, 27 jaar lang. Hij heeft zich altijd als een gentleman gedragen, zal James Gregory een kwart eeuw later over hem zeggen en Mandela maakt inderdaad indruk op de staf van de gevangenis en niet alleen door zijn imposante persoonlijkheid: hij is advocaat van opleiding en zijn medegevangen hebben stuk voor stuk een academische titel op zak. Regisseur Bille August toont ons Nelson Mandela tijdens zijn gevangenschap door de ogen van James Gregory. Wanneer Nelsons oudste zoon om het leven komt bij een ongeluk, niet lang nadat Gregory daarover informatie heeft opgevangen en die vervolgens doorgespeeld aan zijn contactpersoon bij de veiligheidsdienst, voelt de cipier nattigheid. Hij heeft zelf een zoon en zou die niet graag onder verdachte omstandigheden verliezen. Zijn vertrouwen in het regime brokkelt af en Gloria, zijn vrouw, raakt in paniek als haar de veranderingen in Gregory's houding beginnen op te vallen. James stelt haar gerust, maar zijn argwaan wordt bevestigd als men vier medestanders van Mandela onder gelijkaardige omstandigheden vermoordt. Tegelijk groeit er respect voor de zwarte man die alle tegenslagen zonder morren incasseert en nooit gewelddadig of vijandig is. Het Westen kondigt een economische boycot af tegen Zuid-Afrika, maar hardliner president P.W. Botha houdt het been stijf. Ook Mandela wil van geen eenzijdige toegevingen weten en dus stevent men in Pretoria op een regelrechte confrontatie met het ANC af dat via een uitgebreide bommencampagne het dagelijkse leven schier ondraaglijk maakt voor de blanke Zuid-Afrikanen. In 1989 krijgt Botha een lichte beroerte en treedt af wanneer zijn eigen Nasionale Party hem laat vallen onder diplomatieke druk van Amerika en Europa. Eind 1989 valt de Muur in Berlijn en waart het spook van het communisme niet langer door de internationale betrekkingen. Botha's opvolger F.W. de Klerk verlicht de Apartheidsregels en legaliseert het ANC. Bij de algemene en vrije verkiezingen van april 1994 wordt Nelson Mandela de eerste Zuid-Afrikaanse president.



Aan de politieke evolutie in Zuid-Afrika wijdt regisseur Bille August maar zeer zijdelings aandacht via gesprekken tussen de hoofdpersonages en verslaggeving op de televisie die pas in 1976 in Zuid-Afrika wordt geïntroduceerd. Omdat hij de gang van zaken bekijkt door de ogen van James Gregory, komen diens carrière- en familiale problemen erg ruim aan bod en ligt ook de klemtoon maar zeer gedeeltelijk op de figuur van Nelson Mandela en het ANC. Goodbye Bafana is m.a.w. geen heruitgave van het zeer sterke Cry Freedom (Richard Attenborough, 1987) en het kon politiek correcte filmcritici dan ook maar zeer matig bekoren bij de bioscooprelease. Goodbye Bafana is minder politiek geladen dan Attenboroughs thrillerachtige verhaal dat eveneens gebaseerd is op waargebeurde feiten. Bille August beperkt zich tot een drietal discriminatiescènes. Het leed in de townships, de dagelijkse treinreizen naar de blanke nederzettingen door een ondraaglijke hitte en de voortdurende pesterijen van de politie en de geheime diensten worden nauwelijks gesuggereerd en nooit getoond. In het Zuid-Afrika van Bille August blijft het allemaal binnen acceptabele perken, beschaafd en duldbaar terwijl de realiteit er inderdaad heel anders uitzag.

Wél interessant en niet eerder zo uitvoerig getoond zijn de scènes over het leven van de blanke Zuid-Afrikanen tijdens het Apartheidsregime, in dit geval van de lagere overheidsambtenaren op Robbeneiland, tot stand gekomen na gesprekken met de echtgenote van James Gregory. Ze tonen de blanke gemeenschap als een gesloten samenleving, gehersenspoeld door de gecensureerde informatie van het blanke regime en voor alles afhankelijk van diezelfde overheid. Vóór de introductie van de televisie had geen enkele blanke Zuid-Afrikaan ooit een foto of een opname van de zwarte terrorist Mandela gezien. Zijn Vrijheidsmanifest was verboden en op het bezit van een kopie ervan stonden zware gevangenisstraffen. De sociale controle onder de blanken was zo goed al compleet. Wie men ervan verdacht een negervriendje te zijn, werd het leven onmogelijk gemaakt, uitgespuwd, afgetuigd, uitgestoten. Zelfs de meest liberale blanke Zuid-Afrikaan hield zich gedeisd want de geheime politie had overal spionnen. Uit het land vertrekken was onmogelijk want Zuid-Afrika verlaten was verboden. De overeenkomsten met het draconische regime in de DDR zijn verrassend groot. Het hoeft dan ook niet te verbazen dat de blanke Zuid-Afrikanen de Apartheid voor rechtvaardig hielden en zelfs door god gewild. Meer dan een halve eeuw racistische indoctrinatie wierp zijn vruchten af.

Maar Goodbye Bafana heeft ook z'n goeie kanten die de critici na de bioscooprelease veel te gemakkelijk over het hoofd hebben gezien: vanuit het standpunt van de kleine cipier Gregory wordt de figuur van Nelson Mandela alleen maar grootser en indrukwekkender en nemen zijn standvastige overtuiging en zijn onverschrokken houding mythische proporties aan. Als kijker houdt u er beslist een krop in de keel aan over, want dit is niet alleen James Gregory's verhaal, maar ook dat over een unieke en veelzijdige persoonlijkheid, een historische figuur in de stijl van de Indiër Mahatma Ghandi die via zijn geweldloos verzet de Britse bezetter op de knieën kreeg of de katholieke Braziliaanse aartsbisschop Dom Helder Câmara, de bedenker van de Bevrijdingstheologie.



BEELD EN GELUID
De beeldkwaliteit is uitstekend, met een voorliefde voor beige en veel bruin in de buitenscènes. Het zwart-witcontrast is in orde en er is geen sprake van beschadigingen of andere ongerechtigheden. Het beeld is altijd scherp en laat dus ruimte voor massa’s details. Goodbye Bafana is bijna uitsluitend op locatie gedraaid (behalve Robbeneiland dat een zeer drukke toeristische bestemming is geworden) en dat komt de geloofwaardigheid en de sfeer helemaal ten goede. Het geluid staat in zowel een 2.0- als een 5.1-versie en die laatste geniet uiteraard de voorkeur wegens een opvallen surrround effect en krachtige diepe tonen in de muziek en in de gezongen partijen. De muziekscore is overigens van de hand van de van oorsprong Italiaanse componist Dario Marianelli die eerder opmerkelijke soundtracks leverde voor Shooting Dogs (2005), V For Vendetta (2005) en Atonement (2007).

EXTRA'S
De afdeling extra’s bevat de Originele Bioscooptrailer, een uitgebreide Making of, zijnde een reeks interviews met de hoofdrolspelers en de regisseur (26 min.); vervolgens een uitgebreid Interview met B. August & J. Fiennes (30 min.) waarin de regisseur en de hoofdacteur vooral de figuur van James Gregory belichten en diens antecedenten bespreken, praten over de moeilijkheden tijdens het draaien in Zuid-Afrika en Bille August zijn keuzes voor de hoofdrollen toelicht. Zowel de Making of als het lange Interview zijn Nederlands ondertiteld. Tot slot krijgt u nog een aantal Andere Trailers uit het A-Filmaanbod.



CONCLUSIE
Goodbye Bafana is een moeilijk geval: enerzijds te weinig aandacht voor de politieke achtergronden van een belangrijk internationaal conflict en anderzijds te veel aandacht voor een biografisch verhaal dat door de internationale gemeenschap in twijfel wordt getrokken qua geloofwaardigheid. Toch is de film als totaalwerk interessanter dan de som van de onderdelen, want het verhaal van Nelson Mandela is belangrijk en moet zo vaak mogelijk verteld worden. Soms is de boodschap belangrijker dan de subjectieve keuzes en de vormgeving van de regisseur. In het slechtste geval noemt u Goodbye Bafana schooltelevisie, met een beetje geluk had u deze film nooit willen missen en pinkt u in minstens één scène een traantje weg omdat de figuur van Mandela u raakt, omdat u intens heeft meegeleefd of gewoon omdat u opgelucht is over de afloop van de hele affaire en dan heeft Bille August zijn doel in elk geval bereikt.