De Galápagos-archipel, een verzameling van 12 grote eilanden en een ontelbaar aantal boven het zeewater uitstekende rotsformaties, werd halfweg de zestiende eeuw voor het eerst bezocht door zeevaarders tussen Chili en Brazilië. Maar het ruwe landschap, het ontbreken van zoet water, de vuurspuwende vulkanen en de bizarre lavakleurige leguanen schrikten de toenmalige bezoekers af. De Dominicaanse bisschop Tomás de Berlanga, wiens schip in felle storm van z’n koers afdreef en in de buurt terechtkwam, beschreef de archipel in 1535 als onbewoond, ruw en precies zoals hij zich de hel voorstelde. Het gebied werd een toevluchtsoord voor piraten die het gemunt hadden op de goudschepen tussen Zuid-Amerika en Spanje. De bemanningsleden voedden er zich voornamelijk met het vlees van de reuzenschildpadden, 250 kilo zware kolossen zonder natuurlijke vijanden. Naar schatting 200.000 stuks moesten het met hun leven bekopen waardoor de soort bijna uitstierf. Pas in de 19de eeuw werd de archipel door Britse zeelui gedetailleerd in kaart gebracht. In hun gezelschap bezocht naturalist Charles Darwin de Galápagos-eilanden. Zijn bevindingen zouden onze kijk op de aarde en haar ontstaan grondig veranderen.
 

In drie reportages wijdt de BBC aandacht aan de Galápagos-eilanden, hier samengebracht op een dvd-release met twee schijfjes. Tilda Swinton verzorgt het commentaar en voert ons in 147 minuten door een van de uniekste landschappen op onze planeet: een onbewoonde eilandengroep waar de natuur z’n gang kon gaan en waar zich soorten ontwikkelden die elders niet voorkomen dankzij de geïsoleerde positie van de Galápagos-eilanden in de Stille Oceaan, pal op de evenaar op 1000 km van de Chileense kust.
 

De Galápagos-eilanden liggen precies op de plek waar vier golfstromen in de Stille Oceaan elkaar ontmoeten waardoor het klimaat in de archipel heel verschillend is, want op de meer noordelijk gelegen eilanden is het kouder en vochtiger dan op meer zuidelijke en oostelijke eilanden. Bovendien ligt de archipel op een zgn. hotspot, een plek met grote vulkanische activiteit, waardoor er bijna continu lava uit de aarde stroomt en nieuwe eilanden gevormd worden. De tektonische plaat waarop ze zich bevinden drijft met een snelheid van 3cm per jaar in oostelijke richting, een niemendalletje, maar over een periode van honderden miljoenen jaren betekent het een voortdurend proces van creatie en vernietiging: nieuwe eilanden ontstaan in het westen als gevolg van activiteiten in de hotspot, in het oosten sterven de oudere eilanden onder de invloed van weer en wind om uiteindelijk definitief onder de zeespiegel te verdwijnen. Het uitzicht van de eilanden evolueert op dezelfde manier van west naar oost: de nieuwe eilanden bestaan voor 100 procent uit gestold lava zonder begroeiing, de thuishaven van miljoen zeevogels die er hun nesten bouwen in de verweerde rotsformaties langs de kustlijn en die leven van wat de zee te bieden heeft. Meer naar het oosten is de bodem groener en sommige eilanden zijn zelfs helemaal begroeid met dichte bossen waarin het krioelt van dierlijk leven. Verderop in het oosten liggen de stervende eilanden: platte rotsformaties die alle leven prijsgegeven hebben aan de grillen van een meedogenloze natuur.
 

Als gevolg van de grote afstand tot het Zuid-Amerikaanse vasteland hebben weinig diersoorten in de loop der tijden de oversteek naar de archipel gemaakt. De onfortuinlijk passagiers die de oversteek wel maakten deden dat wellicht op afgebroken boomstammen en ander drijfhout. Op de eilanden ontwikkelden ze zich uiteindelijk anders dan hun soortgenoten op het vasteland: de zeeleguanen pasten zich aan en ontwikkelden een techniek om in het water voor de kust te grazen, de aalscholvers verloren hun capaciteit om te vliegen en ontwikkelden zich tot gevreesde jagers onder water, de Galápagos-pinguins, neefjes van de Zuidpool-pinguins, pasten zich aan het koele klimaat van de noordelijke eilanden aan en ze gedijen er uitstekend ondanks het feit dat hun leefomgeving zich pal op de evenaar bevindt.

 

Indrukwekkend zijn uiteraard de kolossale landschildpadden die op de verschillende eilanden in de loop van miljoen jaren anders geëvolueerd zijn als gevolg van de klimatologische omstandigheden, maar ook de vinkenpopulatie verschilt van eiland tot eiland, wat Charles Darwin opviel wegens de afwijkende vorm van hun bek, maar toen hij de eilanden in 1835 bezocht verbond hij daar nog niet meteen de conclusie aan die hij meer dan een kwarteeuw later in The Origine of Species zou formuleren. Het viel hem wel op dat het leven op de eilanden heel verschillend was onder invloed van klimaat en bodemgesteldheid en wat hem vooral intrigeerde was de opmerking van de plaatselijke gouverneur dat hij aan de schildpadden kon zien van wel eiland ze kwamen. Het zou Darwin niet meer loslaten.
 

In de lagunes van het grootste eiland leven roze flamingo’s wier voorouders ooit uit de Caraïben zijn geëmigreerd, maar de jaarlijkse terugkeer van grote groepen Albatrossen voor de broedperiode is de grote blikvanger in het voorjaar. Ruim 12.000 paren bouwen er jaarlijks hun nesten en verzorgen er samen hun schreeuwlelijke jongen. Albatrossen zijn monogaam en ondanks het feit dat ze tijdens de trek elkaar uit het oog verliezen, zoeken ze uiteindelijk elkaar elke keer opnieuw op voor de paartijd. Blauwvoetgenten verzamelen zich in de lente op de Galápagos-eilanden voor hun grote jaarlijkse eetfeest: de kustwateren dienen in die periode als verzamelplaats voor grote vispopulaties die op hun beurt aangetrokken worden door de schijnbaar eindeloze voorraad plankton.

Door de afwezigheid van roofdieren, heeft het dierlijk leven zich op de Galápagos-archipel atypisch ontwikkeld: de dieren zijn niet voortdurend op hun hoede voor predators en tot Charles Darwins verbazing maakten ze zich dus niet uit de voeten toen hij ze probeerde te benaderen: de zeeleguanen gunden het vreemde wezen nauwelijks een blik en de reuzenschildpadden vonden het zelfs niet nodig om zich in hun veilige behuizing terug te trekken. De klopjachten van de 16^de- en 17^de-eeuwse zeerovers hebben blijkbaar geen onherstelbare schade aangericht. Fregatvogels en velduilen zijn evenwel jagers, maar zij beperken zich tot kleinere soortgenoten en de vervaarlijk uitziende Galápagos-buizerds lusten dan wel af en toe een zeeleguaan, maar dat heeft schijnbaar geen invloed op het eerder rustige karakter van de leguanenpopulatie.
 

 

In deze aflevering keren we nog even terug naar het veldwerk van Charles Darwin die op aanbeveling van de plaatselijke gouverneur de andere eilanden van de archipel aandeed tijdens z’n verblijf van vijf weken. De verschillen tussen de 13 vinkensoorten vielen hem niet meteen op, maar dat de stormlijsters die hij gevangen had wel degelijk verschillende kenmerken hebben verbaast hem, mede omdat ze afkomstig zijn van verschillend eilanden, terwijl geen van de soorten op de andere eilanden voorkomt. Het zette hem aan het denken in een tijd dat het idee dat de wereld onderhevig is aan veranderingen nog door niemand was geopperd, geaccepteerd of bewezen. Met z’n rijke voorraad specimen van planten en dieren keerde hij via de Canarische Eilanden kort nadien terug naar Engeland, maar z’n ervaringen lieten hem niet meer los: stel dat de natuur een continu proces van veranderingen en transformaties is?

 

Het leven op de Galápagos-eilanden wordt bepaald door de omgeving en door het klimaat. De vulkanische activiteit van de regio (er zijn permanent zo’n zes vulkanen actief) én het verschuiven van de continentale platen zijn niet alleen de oorzaak van het continu ontstaan en verdwijnen van eilanden en eilandjes in de archipel, ze zijn ook een bedreiging voor het dierlijk leven dat te dicht in de buurt van de kraters woont of op plekken die onder de zeespiegel dreigen te verdwijnen. Het is weliswaar een proces van tienduizenden of honderdduizenden jaren, maar dat zijn de grillen van het klimaat veel minder.
 

 

De verschillende eilanden zijn in de loop der millennia onder de waterlijn samengesmolten tot één groot plateau dat 1900 meter boven de zeebodem uitrijst. Bij een botsing met de westelijke golfstroom wordt in normale jaren een gigantische hoeveelheid organismen vanuit de diepte naar de oppervlakte gedrukt waarmee het dierlijk leven op en om de eilanden z’n voordeel kan doen. Maar om de drie tot tien jaar krijgt de regio af te rekenen met de gevolgen van El Niño en dan krijgt de warme golfstroom uit het zuiden meer vat op de wateren in het gebied waardoor het plankton verdwijnt en de vis andere delen van de oceaan opzoek. Voor de dieren die voor hun voedselvoorziening op het water aangewezen zijn is dat slecht nieuws: zeeleguanen en zeeleeuwen sterven massaal, want vis is het hoofdbestanddeel van hun menu. De gigantische schildpadden die zich vooral voeden met algen en de schaarse begroeiing op de rotsen hebben er veel minder last van, maar hun voortbestaan werd ooit bedreigd door de duizenden geiten wier voorouders ooit werden ingevoerd voor de vleesvoorziening van de bewoners van de Galápagos-eilanden. In het voorbije decennium zijn er meer dan 20.000 geiten afgemaakt, maar het toerisme (100.000 per jaar) en de aangroei van de plaatselijke bevolking (van 2.500 in de jaren 50 tot meer dan 30.000 nu) vormen minstens een even grote bedreiging voor het nog grotendeels ongerepte landschap en z’n unieke fauna.

Naar goede BBC-gewoonte krijgt u op de dvd drie documentaires met een beeldkwaliteit die vergelijkbaar is met die van een bioscoopfilm. De cameraploegen hebben duidelijk hun tijd genomen om het allemaal nauwkeurig en mooi te registreren en wat u te zien krijgt is dan ook technisch vaak verrassend. De details – op de huid van de leguanen bijv. – zijn scherp met prachtige kleurnuances en ook de vele onderwaterscènes zijn altijd uitstekend van kwaliteit. Tilda Swinton (Love Is The Devil, Caravaggio) is uw gastvrouw en zij kwijt zich al even uitstekend van die taak. De muziek is sfeervol en ondersteunend.
 

Geen

 

Bij Galápagos denken de meesten onder ons aan reuzenleguanen en grote schildpadden, maar de archipel heeft nog zo veel meer te bieden dankzij z’n grote verscheidenheid als het gevolg van klimatologische en geologische verschillen. Wie zich een vollediger beeld wil vormen van deze unieke fauna en flora kan terecht op deze BBC-dvd die technisch zo goed als perfect is.