Novecento loopt van stapel op de sterfdag van operacomponist Guiseppe Verdi. De 20e eeuw is net begonnen en op het landgoed van de familie Berlinghieri vieren ze de geboorte van een zoon: Alberto. Een paar minuten eerder is in een vervallen schuur aan de andere kant van de ruime binnenplaats ook een zoon geboren, een mollige bastaard die door z’n grootvader Olmo wordt genoemd. De beide jongetjes zullen op dezelfde grond opgroeien, ze zullen vriendschap sluiten en samen opgroeien, maar de afstand tussen hun ouders zal ook de hunne zijn, want de rijke en machtige burgerzoon en de nauwelijks geletterde en arme boerenzoon zijn gedoemd om zich levenslang als meester en slaaf te gedragen, als heerser en onderhorige, als kapitalist en communist, en vijf decennia Italiaanse geschiedenis zal nauwelijks invloed hebben op die verhouding.

In deel 1 van Novecento vertelt Bernardo Bertolucci over de levenswandel van Alberto en Olmo tegen de achtergrond van de politieke en sociale situatie in Italië in het begin van de 20e eeuw. Als kinderen zijn ze speelkameraadjes, vangen ze samen kikkers, tonen ze elkaar hun piemel en zijn ze onafscheidelijk, ook al beseffen ze dat hun werelden nooit samen zullen vallen. Als Olmo in dienst gaat (Alberto’s legerdienst wordt uiteraard afgekocht) groeien ze uit elkaar en als ze elkaar jaren later weer tegen het lijf lopen, is Olmo lid geworden van de communistische partij en heeft Alberto na de dood van zijn vader het beheer van het landgoed voor z’n rekening genomen.

In deel van van Novecento komen de beide mannen met elkaar in conflict als Alberto weigert om Attila, de rentmeester van zijn overleden vader, de laan uit te sturen, want de man heeft niet alleen de boeren en hun gezinnen tegen zich in het harnas gejaagd door z’n hardvochtig optreden, hij sympathiseert ook met het opkomend fascisme en hij wordt de leider van een groepje gelijkgestemden dat regelmatig op de vuist gaan met vermeende communisten en socialisten in het dorp. Alberto is ondertussen getrouwd, maar z’n vrouw Ada verwijt hem lafheid en eist op haar beurt tevergeefs het vertrek van Attila. Op een keer maakt ze haar koffers en vertrekt. Definitief. Na een conflict met Attila ziet Olmo zich verplicht om de streek te verlaten. Hij zal pas terugkeren na de Italiaanse overgave op het einde van de Tweede Wereldoorlog. Van de oude vriendschap blijft niets over, maar van de toekomstdromen van Olmo evenmin.

Tot de sterke troeven uit Bertolucci’s Novecento behoren zonder twijfel de fragmenten die betrekking hebben op de historische gebeurtenissen in Italië tussen 1900 en het einde van WOII, met als centrale thema’s de opkomst van het socialisme als reactie op de slechte sociale levensvoorwaarden van de volksmassa’s en de latere doorbraak van het fascisme als reactie op de dreiging van het communisme na de Eerste Wereldoorlog. Tegen die achtergrond situeert de regisseur de relatie tussen Alberto en Olmo, die wegens hun verschillende achtergrond automatisch tot verschillende kampen behoren, maar die pas na WOI definitief uit elkaar worden gedreven als Olmo openlijk voor het communisme kiest, terwijl Alberto vooral bezig is met het voortbestaan van het familielandgoed. Dat hij niet optreedt tegen de fascisten wordt hem zwaar aangerekend door z’n oude vriend én z’n jonge echtgenote, maar niemand schijnt te beseffen dat Alberto eigenlijk geen keuze heeft en dat hij het slachtoffer is van een dilemma dat hij niet zelf heeft gezocht. Mocht Bernardo Bertolucci zich tot die beide thema’s hebben beperkt, dan was Novecento wellicht korter uitgevallen qua tijdsduur, maar dan was het resultaat beslist overzichtelijker en minder langdradig geworden. De veelheid van personages en nevenverhaaltjes die de regisseur te pas en te onpas inlast, waarvan een aantal totaal naast de kwestie, flauw of nauwelijks interessant, het leidt tot een verslapping van de aandacht en een verwatering van de voorzichtig opgebouwde spanning tussen de personages.

Robert De Niro neemt de rol van Alberto Berlinghieri voor z’n rekening, een glad en nauwelijks interessant personage dat in beperkte mate door de regisseur wordt gekarakteriseerd, waardoor De Niro weinig goed materiaal in handen heeft om te schitteren. Fans van de Amerikaanse steracteur zullen het tegendeel beweren, maar het is gauw duidelijk dat Gérard Depardieu, jonger en aantrekkelijker dan tegenwoordig, vanuit een sterkere positie vertrekt, want Olmo is een stuk extroverter dan z’n adellijke vriend, gewelddadiger indien nodig, in elk geval opstandiger qua karakter en zich tegelijk bewust van z’n onmacht en het feit dat hij als man van middelbare leeftijd nauwelijks wat heeft bereikt: anno 1945 is hij nog altijd de arme boerenzoon en Alberto – tegen alle revolutionaire slogans in – de baas. Burt Lancaster is een uitstekende Alfredo Berlinghieri sr., maar zijn optreden is te kort om een blijvende indruk te maken. Dié komt uiteindelijk voor rekening van Donald Sutherland als het fascistisch monster Attila, de kindermisbruiker en vrouwenverkrachter, de mateloze geweldenaar die meent iedereen de baas te kunnen en daardoor de historische context uit het oog verliest. Het personage is niet meer dan een travestie waarin alle clichés over fascisten zijn opgestapeld, maar Sutherland speelt het spelletje mee en zet een unieke dramatische figuur neer.