DOCUMENTAIRE
De laatrenaissancistische edelman en componist Don Carlo Gesualdo (1561-1613) staat centraal in deze 60 minuten durende documentaire van de Duitse filmmaker Werner Herzog. Op een weinig conventionele, maar originele en soms grappige manier, geeft Herzog gestalte aan een figuur die al tijdens z'n leven het voorwerp was van mythevorming en controverse. Don Carlo Gesualdo, Prins van Venosa, ging de geschiedenis in, niet dankzij z’n edelmoedig karakter, zijn heroïsche daden of zijn bijzondere muziekcomposities waarmee hij z'n tijd ruim vooruit was, maar als gevolg van de brutale moord op zijn vrouw en haar minnaar, een misdaad die tot op de dag van vandaag jaarlijks in Gesualdo's geboortestad op gepaste manier wordt herdacht met een groots folkloristisch volksfeest.



Carlo Gesualdo was een telg uit een rijk geslacht uit de provincie Campanië (Napels). Hij woonde in een indrukwekkend kasteel op een heuvel boven het stadje Venosa en bezat een prachtig palazzio in het centrum van Napels. Z'n tijd besteedde hij grotendeels aan de ingewikkelde compositie van z'n meer dan 100 madrigalen, meerstemmige wereldlijke liederen met een idyllische of pastorale inhoud, die hij naar de gewoonte van zijn tijd verzamelde in zes madrigaalboeken. Gesualdo was een onrustige en raadselachtige figuur en over de vrouw waarmee hij in het huwelijk trad wordt beweerd dat ze aanleg had voor nymfomanie en eerder twee echtgenoten de dood injoeg. Het huwelijk van Carlo en Maria was een kort leven beschoren. Toen Gesualdo lucht kreeg van een buitenechtelijke relatie van zijn vrouw met een kardinaal, was hij in alle staten, zette een val, betrapte de zondige geliefden in zijn huis in Napels en vermoordde ze in koelen bloede. Ik kan niet geloven dat ze dood is, zou hij aan een lakei kort nadien verteld hebben, waarop hij naar de plaats van de misdaad terugkeerde, zijn vrouw meer dan vijfentwintig extradolksteken toebracht en haar lijk op de trappen van het paleis achterliet waar het volgens de legende door een passerende monnik werd onteerd. Omdat hij van adellijke afkomst was, ging Carlo Gesualdo vrij uit, maar de magistraten van zijn tijd zagen geen graten in wat ze een gelegitimeerde daad noemden. Wraak was evenwel niet uitgesloten en dus vluchtte Don Carlo naar zijn kasteel in Gesualdo waar hij zich de rest van zijn leven verschanste. Volgens de legende hakte hij in de wijde omtrek van de burcht eigenhandig alle bomen om zodat hij mogelijke wraaknemers tijdig aan zag komen rijden. Tot op de dag van vandaag is de omgeving van het bouwvallige kasteel een ruige en open vlakte die fel contrasteert met de groene heuvels verderop. Het nieuws over de bloederige moordpartij was heel lang het onderwerp van gesprek in Napels en diende in latere tijden meermaals als inspiratiebron voor Italiaanse en zelfs Franse dichters.

Gesualdo's muzikale composities hebben de eeuwen overleefd dankzij z'n berucht en vaak bestudeerde levensverhaal. Wie zich voor de man interesseert, komt uiteindelijk ook bij z'n madrigalen uit. Nog aan het eind van de 19de eeuw deden musicologen zijn werk af als een fiasco: gebrekkige melodische composities met een slecht samenspel tussen de verschillende stemmen. Gesualdo had op muzikaal vlak nauwelijks enige verwantschap met de gangbare stijl uit zijn eigen tijden dus werd hij niet begrepen De teksten waren ogenschijnlijk willekeurig geplaatst op gewaagde melodieën, opgebouwd met grote en kleine intervallen, heel atypisch voor de polyfonie uit de Laat-Renaissance. Kortom: Gesualdo's madrigalen waren een pijnlijke ervaring voor het oor van zijn tijdgenoten en storend voor hun zielenrust. Pas in de 20ste eeuw, met de opkomst van de moderne klassieken, ontstond er een brede interesse voor zijn muziek. Tegenwoordig beschouwt men Gesualdo als een voorloper van Richard Wagner, waarmee men aangeeft dat de Laatrenaissancistische componist z'n tijd meer dan driehonderd jaar vooruit was. Alan Curtis, dirigent van het gezelschap Il Complesso Barocco, herinnert zich z'n eerste kennismaking met de muziek van Gesualdo aan de muziekhogeschool in Amerika: ik vond ze moeilijk en complex en helemaal niet mooi, zegt hij daarover. Toch heeft Curtis zijn professionele carrière ondertussen grotendeels aan het werk van de Italiaan gewijd.



Werner Herzog maakt van Gesualdo: Death For Five Voices een bizarre documentaire waarin hij feiten en fictie, legenden en verzinsels netjes naast elkaar plaatst, zonder een kwalitatief oordeel te vellen. Soms zijn de scènes geacteerd, andere keren bouwt hij het levensverhaal van Carlo Gesualdo op met interviews van huisbewaarders, suppoosten en conservators. Herzog schuwt het anekdotische niet wanneer hij een rondborstige jonge vrouw opvoert die beweert de reïncarnatie te zijn van Maria d'Avalos, de eerste echtgenote van Gesualdo, of later, wanneer hij een plaatselijke kok om commentaar vraagt over één van de meer dan 120 gerechten op de menukaart van Gesualdo's huwelijksdis waar meer dan duizend gasten aanzaten. Terwijl de man zijn verbazing uitspreekt over de grote hoeveelheid gevogelte en andere levensmiddelen die voor de feestmaaltijd werden aangevoerd, toont Herzog de vrouw van de kok. Die schuifelt zenuwachtig door de keuken en roept diablo!, diablo! elke keer dat haar man de naam van Gesualdo uitspreekt. Het is grappig en aandoenlijk.

Aan reconstructies waagt Werner Herzog zich niet. De figuur van Gesualdo leren we alleen kennen via de interviews en de muziek, want die komt zeer nadrukkelijk aan bod via de uitvoeringen van twee barokgezelschappen die werk van de componist op hun repertoire hebben. Il Complesso Barocco, onder leiding van Alan Curtis, laat zich voor de uitvoering van de ingewikkelde en vaak atonaal klinkende madrigalen begeleiden door muziekinstrumenten uit de periode. Hun uitvoering is gepassioneerd en transparant, zij het niet altijd even gelijkmatig en met een vrij breed klankpalet tussen de verschillende stemmen. A cappela en met de nadruk op de synthese van de stemmen, brengt het Gesualdo Consort of Londen onder leiding van dirigent Gerald Place een veel stevigere en gelijkmatigere interpretatie van Gesualdo's werk, waarbij men zich kan voorstellen dat het 400 jaar geleden ook echt zo heeft geklonken. Vooral in het madrigaal Moro, Lasso, El Mio Duolo wordt alle rijkdom en het grote expressievermogen van Carlo Gesualdo's muziek voor honderd procent tot uitdrukking gebracht en blijkt zeer duidelijk de verwantschap met 20ste eeuwse, eerder dan met 16de eeuwse muziek.



BEELD EN GELUID
Werner Herzog gebruikt geen extralicht bij de opname van deze documentaire. Bijgevolg zijn de interieuropnamen niet altijd even goed van kwaliteit, is er sprake van korrelvorming en verbruining als de lichtomstandigheden niet optimaal zijn met een aanzienlijk verlies aan detail en contrast als rechtstreeks gevolg. Anderzijds komt de minimale technische bekommernis de directheid en de spontaneïteit van de productie ten goede. Jammer genoeg zijn er geen Nederlandse ondertitels voorzien en bekijkt u de film met het Engels commentaar en/of met de Franse of Spaanse ondertitels. Het geluid is zeer direct opgenomen en zonder veel franje. Aan de muzikale intermezzi is duidelijk de grootste zorg besteed en ze komen dan ook heel goed tot hun recht, waarbij een poging is gedaan om de stemmen van links naar rechts over het stereobeeld te verdelen.

EXTRA'S
Als extra krijgt u een Audio Commentary by Werner Herzog.

CONCLUSIE
Gesualdo: Death For Five Voices is een eigenzinnig en origineel portret van de Italiaanse zestiende eeuwse prins en componist Carlo Gesualdo, verteld door gewone mensen, de conservator van zijn paleis in Napels en de dirigenten van de beide barokgezelschappen die voor de muzikale omlijsting zorgen. Werner Herzog maakt de film over het leven van Gesualdo zoals de plaatselijke bevolking het zich herinnert, waarbij hij geen onderscheid maakt tussen de historische waarheid en de anekdotische en wellicht overdreven legenden die in latere eeuwen een eigen leven zijn gaan leiden. Het levert een buitengewoon schilderachtig, soms griezelig, maar altijd boeiend en bij momenten grappig beeld op van één van de markantste componisten uit de muziekgeschiedenis.