FILM
In 2035 is de wereldbevolking meer dan gedecimeerd, en de schaarse overlevenden houden zich schuil onder de grond, omdat een dodelijk virus al het menselijk leven bovengronds onmogelijk maakt. Een gevangene, James Cole (Bruce Willis), wordt 'vrijwillig' terug in de tijd ge­stuurd om zo veel mogelijk informatie over het ontstaan van het virus, en liefst een monster van de originele stam, te verzamelen, zodat wetenschappers aan een antivirus kunnen werken. De geleerden in 2035 hebben echter het tijdreizen nog niet volledig onder de knie, en er belandt al eens een 'vrijwilliger' in een verkeerd tijdperk, de middeleeuwen of de eerste wereldoorlog of zo. Ook bij Cole maken ze een cruciale fout, en hij belandt in 1990, zes jaar vòòr het virus uit­breekt. Natuurlijk wil niemand een dergelijk verhaal aannemen van een gek die verpakt in cello­faan rondloopt, en Cole wordt het gekkenhuis ingedraaid. Daar maakt hij kennis met Jeffrey Goines (Brad Pitt), de zoon van een eminent viroloog (Chris­topher Plummer), die zich op agressieve manier afreageert op de consump­tiemaat­schappij in het algemeen en dierproeven, waar hij zijn vader persoonlijk voor verantwoor­delijk acht, in het bijzonder. Een psychiater van de instelling, Kathryn Railly (Madeleine Stowe), trekt zich in het bijzonder het lot van Cole aan. Wanneer die in de isoleercel belandt na een mislukte ontsnappingspoging, wordt hij door de wetenschappers uit de toekomst terugge­haald. Ze achten zijn werk bevredigend, en hij wordt opnieuw terugge­stuurd, ditmaal naar het juiste jaartal. Cole vermoedt dat Goines het brein is achter het verspreiden van het virus, en hij blijkt inderdaad aan het hoofd te staan van een militante bende dierenrechtenactivisten, het Leger der Twaalf Apen. Hij ontvoert Railly, en probeert de leden van de bende op te sporen vooraleer ze hun plan ten uitvoer kunnen brengen. Maar terwijl stilaan bij Cole de gedachte groeit dat misschien zijn visie op de feiten niet meer is dan een waan­voorstel­ling, krijgt Railly meer en meer aanwijzingen dat Cole misschien minder gek is dan ze aanvan­kelijk had gedacht.

De voornaamste troef van 12 Monkeys is het waterdichte scenario; films over tijdreizen dreigen soms te verzuipen in de eigen plot, maar hier is er geen ruimte voor gaten, en alle losse eindjes worden onder de strakke regisseurshand van Terry Gilliam tegen het einde van de film vakkundig aan elkaar geknoopt. Voor een SF-film wordt er anderzijds weer bijzon­der weinig gebruik gemaakt van speciale effecten - het budget bedroeg overigens maar amper 30 miljoen dollar, voor een SF-film een schijntje - en de blikken op de toe­komst die we voorgeschoteld krijgen, zijn summier, en maken niet het hoofdonderdeel van de film uit. Er werd hiervoor overigens gefilmd in afgedankte elektriciteitscentrales. In die zin bevindt 12 Monkeys zich in het SF-spectrum zowat diametraal tegenover een film als The Fifth Element, waar de hoofdmoot bestaat uit visuele hoogstandjes, maar het scenario af en toe duidelijke hiaten vertoont. In tegenstelling tot Terminator 2 is Gilliams boodschap dat je de toekomst niet meer kan veranderen door in het heden in te grijpen, omdat dat voor de toekomst het verleden is, en feitelijk alles al een keer gebeurd is. Hoe meer de antagonisten werken om de angstaanjagende toekomstvisie ongedaan te maken, hoe meer ze zelf ongewild bijdragen dat net die toekomst vervuld gaat worden. Nog twee belangrijke assets zijn het verras­sende einde, en vooral de puike acteerprestatie van Brad Pitt als de compleet ge­schifte dieren­rechten-goeroe. De film blijft over de gehele lijn boeien, en laat zelfs nog ruimte voor een tweede visie; immers, veel van de hints hoe de plot nu feitelijk in elkaar zit, wor­den mondjesmaat over de film verdeeld. Nog een laatste interessant weetje: de kwotering +16 (bij de puriteinen van de UK zelfs +18) van de film heeft niets te maken met schokkende beelden of zo; de eigenzinnige regisseur Terry Gilliam vertikte het gewoon om zijn film te laten keuren door de censors en er enig compromis aan te laten welgevallen, om de integriteit van zijn artistiek project ongeschonden te laten. Da's pas een regisseur naar mijn hart.

BEELD EN GELUID
Na de release van Columbia, het huidige Sony, die eertijds de rechten op zowat alle Universal-releases op dvd hadden, brengt Universal zoals vele titels deze nu opnieuw in eigen beheer uit. De beeldtransfer is niet heel goed en zal denkelijk niet dadelijk beter worden, want Terry Gilliam heeft de film zelf bewust nogal diffuus gefilmd, om zo het irreële van Coles belevenissen te onderstrepen, en ook op visueel vlak de kijker tot op het laatste in de waan te laten of Cole nu een gestoorde gek is of écht uit de toekomst komt. Na de release op een ook al niet al te geweldige HD-DVD is Twelve Monkeys nergens meer digitaal verbeterd. De zwarttinten zijn nogal bleek en de ondergrondse complexen in de toekomst baden in een diffuus licht dat niet echt versadigd te noemen is. Toch had de transfer nog wat beter gekund; de textuur, vooral op de huid van de acteurs, laat nogal te wensen over, wanneer er duiven opvliegen laten die een zwarte veeg na, en vooral (en dat zou toch echt op een Blu-ray niet meer mogen), de laatste printbeschadiging is er nog lang niet uitgefilterd. De audiotrack is dan weer een stap voorwaarts: ondanks het feit dat de film niet dadelijk gebukt gaat onder fantastische visuele effecten, zijn er toch scènes waarin de surrounds goed afgemeten gebruikt worden: de diergeluiden in het hoofdkwartier van de Twelve Monkeys, bij de nachtelijke raid op de zoo en in het apocalyptische landschap dragen bij tot een erg creepy geluidslandschap. Vooral de achterste kanalen klinken daarbij goed. De dialoog is goed verstaanbaar en het subwooferkanaal is meer dan bij de dvd goed afgelijnd, en draagt meer bij aan de actie en de soundtrack.

EXTRA'S
De extra's zijn grotendeels overgenomen van de dvd, alhoewel er een paar kleinere zaken als een cast en crew-overzicht en dergelijke zijn verdwenen, typisch het statische soort informatie dat altijd op Universal-dvd's terug te vinden was. Er is een vrij interessante com­men­taar­track aanwezig van Terry Gilliam en producer Charles Roven, die de ganse film aan hoog tempo blijven doorra­telen, en op het einde toe nogal abrupt worden afgebroken. Eén van de inhoudelijk beste documentaires ooit gemaakt over een film is ongetwijfeld The Hamster Factor and Other Tales of the 12 Monkeys, met 87 minuten een zeer onthullend document over Gilliams manier van filmmaken, waarbij de regisseur constant met zijn geldschieters overhoop ligt opdat hij toch koste wat het kost zijn visie door zou kunnen drukken. De titel slaat overigens op een scène waarbij Bruce Willis zichzelf een bloedstaal moet afnemen, waarbij in de achtergrond een hamster te zien is die in een wiel moet draaien, maar omdat het beestje het vertikt maar Gilliam het per se zo wil hebben, heeft het draaien van de scène een dag geduurd. Wat typisch is voor Gilliams bijna ziekelijke drang naar perfectionisme. Zelden kan een making of-documentaire die als supplement ergens wordt bijgevoegd zelf even veel bijdragen als was het een film op zichzelf, maar met The Hamster Factor wordt 12 Monkeys zelf eigenlijk opzij geschoven ten voordele van een mooie achtergronddocumentaire voor filmliefhebbers in het algemeen, over de praktische beslommeringen bij de totstandkoming van een productie - Gilliam wilde eerst Nick Nolte en Jeff Bridges casten na het zien van The Fisher King - waarvan de regisseur de artistieke integriteit willen bewaren en de financiers op korte tijd zo veel mogelijk geld uit willen kloppen. Bruce Willis beloofde echter zijn medewerking zonder vorm van salaris, en het is pas nadat de film succesvol werd dat hij er geld voor kreeg. Gilliam liet overigens na de testscreening geen wijzigingen meer aanbrengen aan de film, alhoewel het testpubliek niet echt tevreden was. Verder vinden we nog de 12 Monkeys Archives terug, een vier minuten durende montage van concepttekeningen, foto's op de set en promotiemateriaal. De originele trailer sluit de bonussectie af, alhoewel er nog een BD Live-optie aanwezig is.

CONCLUSIE
12 Monkeys is het bewijs dat je een goede SF-film kan brouwen zonder over technische hoogstandjes te moeten beschikken, en dat het essentiële in dit genre toch nog steeds een intelligente verhaal is. Vooral de eigenzinnige visie van Terry Gilliam heeft de film boven de middelmaat kunnen doen uitstijgen. De Blu-ray is vooral qua geluid een substantiële verbetering, en The Hamster Factor zit nog steeds in het bonuspakket.