In The Damned (originele titel: La Caduta Degli Dei) rekent Luchino Visconti af het met naziregime waarmee hij tijdens zijn verblijf in Duitsland in het begin van de jaren 30 kennismaakte. Als Marxist verafschuwde hij de fascistische staatsgreep die zou leiden tot een wereldoorlog en de vernietiging van een Europese economische grootmacht. Dat hij z’n onderwerp in een universum van seksuele perversies, pederastie, incest en het milieu van de rijke en machtige Duitse adel situeert, het zal wellicht menig filmliefhebber lichtjes verbazen, maar Visconti heeft altijd een zwak gehad voor overdrijvingen en voor een wereld naar z’n eigen snit. Voor zover dat procedé resulteert in interessante films vergeven we het hem graag, maar dat betekent uiteraard niet dat z’n visie over de groei van het fascisme in Duitsland en de machtsovername door de nazi’s precies het spoor heeft gevolgd dat hij als regisseur meent te herkennen. Visconti laat bijv. de rol van de gewone Duitse burger buiten beschouwing zonder wiens massale steun Hitler nooit de status van führer had kunnen bereiken, steun die overduidelijk veel belangrijker was dan die van de SS, de bruinhemden van Hitlers privéknokploeg (SA) of het industriële apparaat.
 

 

De film begint op het kasteel van baron Joachim von Essenbeck, grootindustrieel en eigenaar van een staalconcern dat z’n gelijke niet kent in Duitsland, op de avond van z’n verjaardag. Nog tijdens het diner komt z’n oudste zoon Konstantin met het nieuws dat in Berlijn de Reichstag in brand is gestoken door een Nederlandse communist. Alle aanwezigen zijn uiteraard geschokt door het onfortuinlijke voorval, maar de meningen zijn verdeeld. Zo meent Von Essenbecks schoonzoon en voorzitter van de raad van aandeelhouders, de goeduitziende Herbert Thallmann, dat het beslist een complot betreft van de fascisten om de democratie om zeep te helpen en het regime ten val te brengen. Konstantin, aanhanger van de SA, de zgn. Sturmabteilung – een door Hitler in 1921 opgerichte knokploeg om tegenstanders te intimideren en joden te pesten – meent dat er wellicht sprake is van communistische betrokkenheid. Martin, de jongste telg, houdt z’n mond en nipt aan z’n glaasje witte wijn, maar hun aller neefje Aschenbach, lid van de SS, en z’n vriend Frederick Bruckmann, die als burger hoog opgeklommen is in de hiërarchie van het Essenbeck-staalconcern én die een overspelige relatie heeft met Sophie, de veel jongere echtgenote van Joachim von Essenbeck, volgen de discussie met stijgende interesse. Tijdens hun lange rit naar het kasteel van de familie Essenbeck heeft Aschenbach z’n vriend nl. in het oor gefluisterd dat de SS zeer in z’n nopjes zou zijn mocht hij, Frederick, de leiding van het concern in handen krijgen, want als leverancier van zware kanonnen en geschut is het concern van uiterste importantie voor de SS-leiding en niet het minst in de aan de gang zijnde machtstrijd met de SA én de Duitse Wehrmacht.
 

 

Nog diezelfde nacht wordt Joachim von Essenbeck in z’n bed doodgeschoten, wat door Aschenbach en Bruckmann in de schoenen van Herbert Thallman wordt geschoven – die op het nippertje naar Zwitserland kan vluchten - en z’n gedoodverfde opvolger in de raad van aandeelhouders, z’n zwager Konstantin, de oudste zoon van de familie von Essenbeck – wordt aan de kant geschoven voor… Frederick Bruckmann, de administrator van het bedrijf, minnaar van de vrouw des huizes en lid van de SS. Vooral Sophie von Essenbeck speelt een vooraanstaande rol in de beslissingen die zijn genomen en zij wil nog een stap verder gaan en Bruckmanns naam bij wet in Von Essenbeck laten veranderen zodat de alleenheerschappij in het staalconcern Essenbeck voor haar en Frederick openligt. Maar dan moet eerst de oudste zoon Konstantin over de kling worden gejaagd (waardoor de invloed van de SA wordt uitgeschakeld), Herbert Thallman uit het buitenland terugkeren om door de Gestapo te worden berecht en Sophies jongste zoon Martin von Essenbeck – uiteindelijk de enige aandeelhouder na de mysterieuze dood van z’n oudere broer en zus Elisabeth Thallman-von Essenbeck (die op weg naar Zwitserland van de trein gehaald en naar Dachau afgevoerd met haar beide dochtertjes) – worden overgehaald om Frederick Bruckmann als opvolger van Joachim von Essenbeck te erkennen. Maar dat is buiten de intriges van de SS gerekend, want neef Aschenbach heeft ontdekt dat de mooie en brave Martin von Essenbeck een pederast is die z’n nichtje heeft verkracht en verantwoordelijk is voor de zelfmoord van een 7-jarig joods meisje na een gelijksoortig voorval. Het concern Essenbeck dreigt als een rijpe vrucht in de schoot van de SS te zullen vallen.
 

 

Heel veel situering, maar dat is ook nodig want met twee en een half uur is Visconti’s The Damned een flinke brok Duitse geschiedenis, opgehangen aan de fictieve familie von Essenbeck die wel heel veel toevallige overeenkomsten vertoont met de Krupps uit Essen, zij het dat de regisseur in dat geval bijzonder creatief te werk is gegaan, maar wie de chronologie van de familie Krupp sinds het begin van de 20^ste eeuw erop naleest kan zich niet van de indruk ontdoen dat alle ingrediënten in beide families aanwezig zijn: invloed, macht, nationale trots gevolgd door een lucratieve collaboratie met de nazi’s, veroordelingen wegens pederastie, etc. Visconti maakt het alleen allemaal een beetje smeuïger, voegt hier en daar wat familieleden toe die achteraf kunnen worden vermoord of tot zelfmoord gedreven, is vooral creatief met data en met de chronologie van sommige gebeurtenissen, last regelmatig wat naakt en homo-erotiek, transseksuele en pedofiele scènes en geweld in, meestal in fragmenten zonder veel extra licht zoals tijdens de begrafenis van Joachim von Essenbeck op een regenachtige ochtend in het voorjaar van 1933, een scène waarin alleen maar schaduwen en af en toe een bekend gezicht kunnen worden herkend. Voor de rest is er alleen zwart en grijs, het wit met blauw van de lucht en grommende donderwolken in de achtergrond. Ongeveer hetzelfde procedé hanteert Visconti in het fragment omtrent de zgn. Nacht van de lange Messen in juni 1934, een conflict waarin de SS en de SA tegenover elkaar staan en de hele SA-top wordt uitgemoord, in dit geval inclusief Konstantin von Essenbeck, ondertussen kopstuk van de SA.
 

 

In de handen van Luchino Visconti worden de machtsstrijd van de nazipartij en het naziregime een barokke vertelling in al even barokke salons, overdadig opgesmukt met kleurrijke draperieën, bankstellen, luchters, tapijten en bewoond door adellijke heren en dames in adembenemend dure avondjurken en maatpakken. De champagne vloeit er rijkelijk, de maaltijden zijn buitensporig en na afloop zijn de prachtige interieurs het toneel van vrijende stelletjes en seksorgieën. In de aanloop naar de moord op Konstantin en de Nacht van de Lange Messen toont Visconti een bijna 10 minuten durend fragment van de bijeenkomst van de SA in een boerderijhotel op het Duitse platteland waarbij hij vooral de nadruk legt op de seksuele perversies die de leiders van de beweging zich permitteerden: vrouwen die hardhandig worden uitgekleed en betast, SA-jongens die vrouwenondergoed aantrekken en op een uitdagende manier de cancan dansen, SA-kopstukken die jongens verleiden en ze achteraf mee naar bed nemen. Het idee gaat terug op destijds wijdverbreide geruchten als zouden de SA-kopstukken en nogal wat SA-leden homo’s zijn geweest. Visconti zet het incident ruim in de verf en laat de SS in de vroege ochtend ten tonele verschijnen om het hele gezelschap uit te roeien, volgens officiële berichten zo’n 85 man in totaal.

 

 

Voor deze transatlantische productie en tegelijk Visconti’s cinematografische hoogtepunt werd een uitgelezen cast bijeengebracht. Dirk Bogarde (A Bridge Too Far, 1977) mag zich uitleven in de rol van Frederick Bruckmann, een tierend, dreigend, ijdel en immens ambitieus heertje dat met de steun van SS’er Aschenbach het Essenbeck-concern kan overnemen, maar heel gauw in ongenade zal vallen omdat z’n machtshonger niet langer in het kraam van diezelfde SS past. Bogarde haalt alles uit de kast om z’n personage te laten schitteren, maar hij wordt desondanks overschaduwd door de Zweedse actrice en Bergman-muze Ingrid Thulin die Sophie von Essenbeck karakteriseert als de spin in het centrum van het web, nymfomaan en machtswellustig, een vrouw die over lijken gaat om haar doel te bereiken. Thulin hanteert een stijl die eerder aan die van de grote films uit de periode tussen de wereldoorlogen alludeert en Visconti accentueert die aanpak door haar heel vaak in close-up te filmen waarbij ze dialogen kan vervangen door zeer expressieve gelaatsuitdrukkingen en smachtende blikken. Een kleiner rol is weggelegd voor de jonge Charlotte Rampling als Elisabeth Thallman-von Essenbeck, die haar grote talent in een vrij korte scène met Ingrid Thulin mag demonstreren, nl. op het moment dat haar uitreisverzoek door de SS is geweigerd en ze zich tot haar moeder richt en smeekt om haar invloed te gebruiken bij Aschenbach.
 

 

De ster van The Damned is evenwel de in Oostenrijk geboren acteur Helmut Berger (Il Giardino dei Finzi-Contini, 1970) die de rol van Martin von Essenbeck, de jongste zoon van de familie, voor z’n rekening mag nemen. Hij moet hebben beseft dat Visconti hem de kans van z’n leven op een schaaltje aanbood en Berger heeft ze met beide handen gegrepen met een indrukwekkende, veelzijdige en aartsmoeilijke maar geslaagde prestatie als resultaat, want hij voert een karakter op dat duidelijk gestoord is, met transseksuele, pedofiele en incestueuze neigingen (oedipuscomplex), verslaafd aan opwekkende middelen, verleidelijk, meelijwekkend en intrigerend, maar ook onvoorspelbaar, wispelturig en uiterst gevaarlijk. Met z’n verfijnde gelaatstrekken die het midden houden tussen die van een verwijfde homofiele gigolo en een geraffineerde transseksueel trekt hij de aandacht in elke scène waarin Martin aan bod komt. Bergers acteerspel is opdringerig, eisend, onderwerpend en krijgt in de finale scènes de kwaliteit van een tirannieke en alles dominerende kracht.
 

 

Ondanks de wat bedenkelijke keuze van Visconti inzake de historische periode uit de geschiedenis van onze oosterburen heeft The Damned m.a.w. heel wat te bieden qua spanning en intriges en in het bijzonder over de onverbeterlijke menselijke natuur die hij op onnavolgbare wijze ontrafelt en aan het oordeel van de toeschouwer onderwerpt. Visconti is hard voor z’n personages, want het enige verterende moment legt hij in de handen van Martin von Essenbeck op het moment dat die een zevenjarig meisje over de wang aait, wat het voorspel is van een gruwelijke misdaad, net zoals de verleidingsrituelen van de nazipartij het voorspel waren van een monsterlijke aanslag op het Duitse volk.

 

Ondanks de vrij hoge leeftijd van de film is de dvd-release in goede staat. Af en toe is er nog een wit puntje en een niet weggewerkt streepje te zien, maar de print is voor de rest meer dan acceptabel van kwaliteit. Er is zichtbare korrelvorming (wellicht een gevolg van de restauratie) en in een aantal donkere scènes is er zelfs sprake van een lichte vorm van ghosting, naast wat onvermijdelijk grain. De tinten zijn mooi en veelzijdig, maar vaak bewust overdreven verzadigd om het allemaal een beetje barokker te maken.

De soundtrack is in minder goede toestand, want die klinkt hol bij momenten en de niet perfecte nasynchronisatie trekt soms de aandacht. De muziekscore van Maurice Jarre ondersteunt de sfeer en de spanning op de juiste momenten, maar klinkt een beetje gedateerd.
 

De film kan u bekijken met een Engelse Audiocommentaar waarin regisseur Luchino Visconti z’n aanpak op de set belicht en ter afsluiting is er (althans volgens de hoestekst op de dvd) een Originele Bioscooptrailer, maar in feite gaat het om een korte documentaire (ongeveer 10 min.) over het werk en het belang van de Italiaanse regisseur voor de filmgeschiedenis, geïllustreerd met filmfragmenten, setopnames en stukjes interview met Visconti.

Op deze Benelux-release (Warner, 2004) ontbreken evenwel de beloofde Nederlandstalige ondertitels!