INHOUD
Toen het Britse Film Instituut op het einde van de vorige eeuw een lijstje opstelde van de beste Britse films aller tijden, was er meteen één opvallende vaststelling: de top vijf werd gedomineerd door één regisseur, wiens films er maar liefst drie keer in voorkwamen, op nummers 2, 3 en 5. Het ging niet om Alfred Hitchcock, zoals je misschien zou vermoeden (die maakte zijn beste werk immers in de Verenigde Staten), maar om een andere meester van de zevende kunst. De man die erin slaagde om in tien films op twaalf jaar tijd (tussen 1942 en 1954) zowat elk aspect van de kwintessentiële Angelsaksische volksaard te belichten. De persoon die belangrijke technische innovaties doorvoerde en perfectionisme tot een kunst verhief. De cineast ook wiens naam onlosmakelijk verbonden zal blijven met twee van de belangrijkse Britse schrijvers van de voorbije 200 jaar: Noel Coward en Charles Dickens. Ik heb het uiteraard over David Lean.


Alle lof die de regisseur in de loop der jaren toegezwaaid kreeg, is meer dan verdiend. Steven Spielberg aanbidt de man als een god en zijn invloed is nog steeds te merken in moderne epische meesterwerken als de Lord of the Rings-trilogie. Maar tussen de widescreen technicolorspektakels à la Lawrence of Arabia en Bridge on the River Kwai door, vergeet men al eens dat Lean zijn carrière begon met intiemere zwart-witdrama's. Voor mij is die twaalfjarige Britse carrière nog steeds zijn hoogtepunt. De technische bravoure die zijn latere werk zou kenmerken, is immers ook al ampel zichtbaar in zijn output tussen 1942 en 1954. Bovendien wordt deze periode gekenmerkt door een grotere focus op het verhaal. Geen enkele van de films uit Leans 'Britse periode' duurt bijv. langer dan 2 uur. Daarmee sluiten ze nauwer aan bij de origine van de cineast als een gevierd monteur, iets wat zijn vaak té lange filmepossen uit de jaren vijftig en zestig minder deden.

Daarom is het fantastisch dat het Britse Film Instituut naar aanleiding van de honderdste geboortedag van de cineast in 2008 een grondige restauratie beval van de tien films die hij draaide tussen 1942 en 1954. De schonongemaakte prints zien er stuk voor stuk fantastisch uit en laten de kijker toe om de soms kleine, vaak grote meesterwerkjes van de cineast te ontdekken. Natuurlijk bevinden klassiekers als Brief Encounter, Great Expectations en Oliver Twist zich onder de films. Maar het is met name interessant om de minder bekende titels uit de collectie onder ogen te krijgen. Hoewel die de tand des tijds niet allemaal even goed doorstaan hebben, getuigen ze stuk voor stuk van ambitie, van technisch meesterschap en van een uitmuntende acteursregie. Elk van de tien films bezit ook een tempo dat zelfs de jeugd van tegenwoordig niet snel zal vervelen: Leans leerschool als monteur is daarbij een ongelooflijke troef. Stellen dat deze David Lean Centenary Collection een van de beste dvd-releases is die de voorbij jaren op de markt is gegooid, is bijgevolg het understatement van de eeuw.

FILMS
In Which We Serve (1942)
Net zoals dat in Hollywood het geval was, werd ook de Britse  filmindustrie tijdens de eerste jaren van de Tweede Wereldoorlog volop ingeschakeld om het volk van het nut van de oorlogsinspanning te overtuigen. Een van de meest succesvolle prenten uit die tijd was In Which We Serve, 'het verhaal van een schip' zoals de eerste monoloogzin van de film verklaart. De prent opent met een confrontatie tussen de Britse kruiser HMS Torrin en een Duitse tegenhanger, een pleit dat de Britten zullen verliezen. De Torrin wordt gekelderd en zinkt naar de bodem van de Atlantische Oceaan, maar een handvol matrozen en officieren overleeft de aanval en dobbert, zich vastklampend aan een rubberboot, op de golven. In afwachting van een geallieerd schip dat ze kan redden, mijmeren de zeelieden over hun leven voor deze missie en blikken ze terug op de goede tijden die ze met hun geliefden én op de HMS Torrin doorbrachten.


This Happy Breed (1944)
Na het grote commerciële en kritische succes van In Which We Serve sloegen David Lean en Noel Coward opnieuw de handen in elkaar voor de verfilming van een van Cowards toneelstukken: This Happy Breed. De keuze van het stuk lag min of meer voor de hand. Toen de film in productie ging, werd het immers steeds duidelijker dat de gealllieerden de Tweede Wereldoorlog zouden winnen. Een film die de kijker herinnerde aan de 'goede oude tijd' van het interbellum was nagenoeg een garantie op succes, want het zou niet lang meer duren eer het Britse volk zich weer met gewone, huishoudelijke taken ging bezighouden. Maar hoewel This Happy Breed een idyllisch beeld schetst van het Londense leven tussen 1919 en 1939, is de prent geen simpele feelgoodmovie: naast vreugde is er ook ampele ruimte voor verdriet en voor de duistere kantjes van het leven.

Blithe Spirit (1945)
Wie vluchtig de eerste drie films van David Lean bekijkt, merkt wellicht op dat die weinig variatie bieden omdat ze adaptaties zijn van het werk van Noel Coward. Maar de waarheid is dat de drie films amper meer van elkaar kunnen verschillen. Waar In Which We Serve een propagandistische oorlogsfilm was en This Happy Breed een wisselvallig melodrama, trekt Blithe Spirit ongegeneerd de komische kaart. Van de drie films is het ook de productie die het best de kwaliteiten van Noel Coward tot zijn recht laat komen in spitante dialogen, leuke double entendres en vooral een humoristische kijk op de Britse upper class en haar gewoonten. David Lean lijkt misschien niet de ideale regisseur voor dit soort films, maar dat Blithe Spirit ook bijna zeventig jaar na dato nog amusant vertier biedt, mogen we zeker op zijn conto schrijven. Want wat is humor meer dan het vinden van het juist ritme? En wie kan dat beter dan een meestermonteur als David Lean?


Brief Encounter (1945)
Ik heb niets tegen mensen die hun heil zoeken in sentimentele romantiek. Je weet wel, het soort dat je in stationsromannetjes vindt: ongebreidelde passie die plotseling losbreekt tussen twee personen die een minuut eerder nog vreemden voor elkaar waren en die ineens beslissen dat ze voor elkaar bestemd zijn. Het is een perfect te begrijpen vorm van escapisme voor wie nog gelooft in en hoopt op de ware liefde (en laten we wel wezen, dat is een niet te onderschatten deel van de bevolking van deze planeet). Waar ik wel een hekel aan heb is het aperte gebrek aan verhaalkunde dat in de meeste romantische vertelsels - in welk medium ook - komt bovendrijven. Het lijkt wel een vereiste voor het genre. Daarom is het een verademing om Brief Encounter in je dvd-speler te steken. De film is niets meer dan het filmische equivalent van een stationsroman, maar dan met zoveel gevoel, zoveel emotie, zoveel oprechtheid dat je er onmogelijk aan kan weerstaan.

Great Expectations (1946)
Wie van goede verhalen houdt, komt keer op keer weer bij Charles Dickens terecht. Geen enkele schrijver heeft immers zo’n canon van onvergetelijke, meeslepende, verrassende, grappige, intrigerende, ontroerende en tragische werken achtergelaten die anno 2013 nog even verfrissend en entertainend zijn als halverwege de negentiende eeuw. De geest van zijn werk is nooit beter naar het witte doek vertaald dan in Great Expectations. Regisseur David Lean neemt alles wat subliem is aan Dickens’ verhaal en kruidt het met een waaier aan indrukwekkende beelden, decors en acteerprestaties. Dankzij zijn ervaring als monteur weet de cineast nagenoeg elk belangrijk detail van het ruim vijfhonderd pagina’s tellende boek in nauwelijks twee uur te proppen, zonder karakterisering op te offeren. Great Expectations is dan ook een film die zelfs ruim 65 jaar na zijn eerste release nog op elk vlak triomfeert: als een superieure publieksfilm, een artistieke mijlpaal en een vooruitstrevende tour de force.


Oliver Twist (1948)
Als een levenslange Charles Dickens-fan kan ik behoorlijk lyrisch worden over de kwaliteit van zijn oeuvre. En van al zijn romans is het Oliver Twist waarover ik doorgaans het meest euforisch uitweid. Dickens was een meesterverteller en nergens wordt dit beter bewezen dan in het beroemde verhaal van de Londense weesjongen. Verfilmingen van het boek hebben daarom het voordeel dat ze onmogelijk echt slecht kunnen zijn, zoals zelfs de weinig geslaagde versie van Roman Polanski uit 2005 bewijst. Een nadeel is dan weer dat de 53 hoofdstukken van de roman zoveel heerlijke plotwendingen en verrukkelijke personages bevatten dat je die haast onmogelijk in een film van 2 uur kan proppen. Dat weerhield David Lean en zijn medewerkers er niet van om het te proberen. Twee jaar na het eclatante succes van Great Expectations stortte de regisseur zich opnieuw op de wereld van Dickens. En met evenveel succes. Zijn filmische visie op Oliver Twist is nagenoeg de evenknie van Great Expectations en nog steeds dé visuele referentie voor alle adaptaties van Dickens' werk.

The Passionate Friends (1949)
In 1949 had David Lean een reeks van de grootste Britse filmklassiekers op rij gemaakt in een bijna ongeëvenaarde periode van artistieke en publieke triomf. Welke richting ga je dan uit als cineast? Lean koos voor een ongewoon pad. Zijn oog viel op een obscure roman van H.G. Wells over een Britse man en vrouw die over een periode van 15 jaar niet in staat zijn hun liefde voor elkaar tot uiting te brengen omdat ze gebonden zijn aan relaties met anderen. Het leest een beetje als een spiritueel vervolg op Brief Encounter, een mijmering over de mogelijkheid dat de protagonisten uit die film hun relatie daadwerkelijk consumeren en dan de confrontatie met hun partner aangaan over die ongemakkelijke waarheid. Maar waar Brief Encounter probleemloos loskomt van de kritiek van 'stationsroman', is dat bij The Passionate Friends nooit het geval. Hoewel de prent in de laatste tien minuten nog een verwoede poging doet het schip te rechten, is de film een van de grootste artistieke mislukkingen uit de carrière van David Lean.


Madeleine (1950)
Als er één constante is in het gevarieerde Britse oeuvre van David Lean, dan is het wel dat hij voortdurend zijn grenzen verlegt door van genre naar genre te hoppen. Met Madeleine, zijn achtste film in de regisseursstoel, waagt de cineast zich voor het eerst aan een rechtbankdrama. Het verhaal is gebaseerd op ware feiten uit het leven van Madeleine Smith. Zij is de dochter van een rijke familie in Glasgow, die haar maar al te graag aan de gentleman William Minnoch wil uithuwelijken. Madeleine heeft echter andere plannen: zij ziet al maandenlang stiekem de Franse inwijkeling Emile l'Anglier, die ook om haar hand wil vragen. Maar daarvoor moet Madeleine eerst haar ouders inlichten. En dat ziet ze niet zitten. Als gevolg van sociale druk besluit Madeleine dan toch het huwelijksaanzoek van William Minnoch te aanvaarden. L'Anglier is daar niet mee opgezet en hij dreigt ermee de liefdesbrieven die de rijkeluisdochter aan hem schreef publiek te maken. In het nauw gedreven, smeedt Madeleine moorddadige plannen. Of ze die ook daadwerkelijk uitvoert, is het onderwerp van een van de meest geruchtmakende processen van de 19de eeuw.

The Sound Barrier (1952)
Wie een beetje thuis is in de luchtvaartgeschiedenis weet dat de Amerikaanse piloot Chuck Yeager de eerste was om de geluidsbarrière te doorbreken in 1947. Maar zoals dat vaker gaat met dit soort feiten, beweren sommigen dat ze Yeager te snel af waren. Onder meer de ingenieurs van het Britse luchtvaartbedrijf De Havilland claimen dat zij reeds in 1946 de geluidsbarrière doorbraken in een experimentele jet. Op die premisse is The Sound Barrier gebaseerd, David Leans film die met haast documentair detail de pogingen van de fictieve luchtvaartpionier John Ridgefield en zijn team piloten en ingenieurs in beeld brengt om sneller door de lucht te klieven dan het geluid. Hoewel er heel wat raakpunten zijn met de realiteit (onder meer de dood van verschillende piloten, waaronder nauwe familieleden van de vliegtuigbouwer) neem je de 'feiten' in dit verhaal beter met een korreltje zout en laat je je bij voorkeur meeslepen door het fictieve menselijke drama en het uitstekende, Oscarwinnende geluidsdesign.


Hobson's Choice (1954)
De laatste film die David Lean in Groot-Brittanië maakte alvorens aan de lokroep van Hollywood en de epische historische drama's gehoor te geven, is feitelijk emblematisch voor zijn hele Britse periode. Hobson's Choice schetst immers een idyllisch beeld van Engeland, wordt bevolkt door karakters die 'bigger than life' zijn en vindt nagenoeg probleemloos het juiste evenwicht tussen komedie, drama en boodschap. Het is wellicht ook de grappigste film die Lean ooit draaide: de gevatte oneliners en de gniffelende interacties tussen de personages volgen elkaar aan ijltempo op. In Groot-Brittannië geniet Hobson's Choice een stevige reputatie, maar in de rest van de wereld is de prent zo goed als vergeten. Jammer, want David Lean sluit zijn Britse periode meer dan waardig af met deze amusante zedenles.

BEELD EN GELUID
Lees de aparte besprekingen voor een review van beeld en geluid.

EXTRA'S
Lees de aparte besprekingen voor een review van de bonussecties

CONCLUSIE
Als men het heeft over wie de beste regisseur aller tijden was, dan verdient David Lean in die conversatie opgenomen te worden., In mijn ogen niet zozeer omwille van zijn epische films, maar omwille van zijn kleinschaligere, Britse films. Die zijn alle tien verzameld in deze David Lean Centenary Collection en ze zijn stuk voor stuk het bekijken meer dan waard. Dit is nu eens zonder overdrijven een box-set die elke filmliefhebber verplicht in huis zou moeten hebben. Dat beeld en geluid prachtig gerestaureerd zijn is de kers op de taart.