FILM
Flicker Alley is een bedrijfje in hartje Hollywood dat zich al jaren bekommert om films uit een ver verleden te digitaliseren en die met een nieuw publiek proberen te delen. Het bedrijfje dat vernoemd is naar de bijnaam van het Cecil Court-district in Londen en dat in de hoogdagen van de stomme film het zakencentrum van de Britse filmindustrie was brengt op bijna maandelijkse basis een nieuwe klassieker uit op regio-vrije blu-ray, hoewel hun releases ook vaak via het Britse Eureka! Verkrijgbaar zijn.  De nieuwste in het rijtje is The City Without Jews (of in het schoon Duits Die Stadt Ohne Juden) uit 1924.

Deze opmerkelijke Oostenrijkse expressionistische film werd geregisseerd door Hans Karl Breslauer, en het zou ook zijn laatste zijn. Gebaseerd op het gelijknamige boek van Hugo Bettauer en een akelige, en bijna nauwkeurige visie van wat de Joden de komende jaren te wachten stond. Het boek zelf was allesbehalve obscuur, want er werden meer dan een kwart miljoen exemplaren van verkocht. Helaas werd de auteur van het boek kort na de première van de film door een voormalig lid van de nazi-partij vermoord.

Opmerkelijk, is dat Breslauer de film als een komedie de wereld wilde insturen. Dit is misschien vreemd om te schrijven, maar The Great Dictator van Chaplin uit 1940 was dat per slot van rekening ook. De draak steken met de politiek en het ridiculiseren tot op een niveau waarvan je denkt dat men er toch nooit in staat toe zou zijn, tot op het fatale moment dat de realiteit de fantasie in snelheid pakt. Sciencefiction die binnen de kortste tijdspanne achterhaald wordt. Zo speelt het verhaal zich niet af in Wenen, zoals dat het geval was in het boek, maar werd het in de film Utopia. Een nog meer voor de hand liggende reden voor deze aanpak was zonder meer ook de censuur die al volop aan de gang was. De voorstelling van de film veroorzaakte sowieso heel wat heisa door nationaalsocialisten. Het is een half mirakel dat we de film alsnog kunnen zien, want tot 2015 werd hij verloren gewaand tot op het moment dat men op een rommelmarkt in Parijs een kopie ervan vond en die werd volledig hersteld, en is nu verkrijgbaar op blu-ray.

Het verhaal begint wanneer in Oostenrijk de Christelijke Sociale Partij aan de macht komt met aan het roer de fanatieke kanselier dr. Schwerdtfeger die vindt dat het maar eens gedaan moet zijn met het feit dat zijn land in de macht ligt van de Joden. Hij heeft daarom een wet aangekondigd waardoor alle Joden tegen het einde van het jaar verplicht zijn om te emigreren. De wet wordt enthousiast ontvangen door de niet-joden, maar algauw ziet men er ook het nadeel van in. Het culturele leven kent verarming, vele cafés zijn leeg en ook de economie boert achteruit. De film is dus (ondanks zijn akelige titel) geen Schindler’s List uit het stomme film-tijdperk geworden, want ook al is dat in het boek niet zo, komt de antisemiet tot het besef dat de Joden een "noodzakelijk kwaad" zijn. Later bleek ook dat men deze twist had ingevoerd om de controverse uit de weg te gaan.

De stomme film is en blijft natuurlijk een aparte niche waar niet iedereen voor te vinden is, maar het is en blijft de bakermat van de film van vandaag waarin we vooral regisseurs met visie zagen en die nu nog gekopieerd worden. Bekende voorbeelden genoeg zoals Brian De Palma wiens legendarische trappenscene uit The Untouchables niet meer dan een heruitvoering was van Eisensteins Battleship Potemkin of Christopher Nolan die zich voor zijn Joker-personage uit The Dark Knight Rises volop liet inspireren door The Man Who Laughs van Paul Leni. Als we de Amerikaanse stroming die met haar komedies en epische avonturenfilms eerder een voorbode was van het grootse Hollywood even buiten beschouwing laten, dan ligt het accent van de stomme film vooral in Europa (met regisseurs die bijna allen één voor één naar Tinseltown trokken). Vooral in Duitsland en iets mindere mate Oostenrijk kregen we via het expressionisme dat in het begin van de jaren twintig ontstond regisseurs te zien die baanbrekend werk leverden. De illustere voorbeelden ken je: Das Cabinet Des Dr. Caligari van Robert Wiene, Dr. Mabuse van Fritz Lang, Nosferatu, Eine Symphonie Des Grauens van Friedrich Wilhelm Murnau en Metropolis van alweer Fritz Lang.

Die Stadt Ohne Juden van Hans Karl Breslauer is ook zo’n film die je vaak in deze lijstjes aantreft, hoewel er hier duidelijk minder gekozen wordt voor de gotische decors en de grote schaduwen die het genre kenmerken. Hoewel de achtergrond van dit onderwerp onthutsend is (een fantasie die een paar jaar later bittere realiteit wordt) is er een gebrek aan verhaalstructuur in deze film om nu echt te kunnen spreken van een grote klassieker. Eerder kijk je naar het werk van een groot regisseur die prachtige shots uit zijn mouw kan schudden, maar van spanning en zelfs humor is hier geen sprake. Een film dus die je als cinefiel wel moet hebben gezien, maar het voelt een beetje aan als het lezen van de eerste Suske & Wiskes. Je merkt wel dat er een grootmeester aan zet is waar je je petje dient voor af te nemen, maar op de één of andere manier weet hij je niet volledig in te palmen. Desalniettemin kijkplicht.

BEELD EN GELUID
Het blijft bijzonder lastig om dit soort films te bespreken als we het hebben over de technische kwaliteit. De film werd gedraaid op nitraatfilm en als je dat niet goed in gesloten blikken bewaarde had je een zwaar beschadigde film. Het feit dat de enige kopie die men vond op een rommelmarkt aantrof vertelt veel over de staat ervan. Gelukkig zijn er een paar goede zielen die via crowdfunding een peperdure restauratie op poten hebben gezet, maar een paar beschadigingen zoals streepjes of zwarte bollen blijf je nog altijd merken. Maar het werkt niet storend, eerder charmerend. Iedere scene heeft een afwisselend kleur, van blauw tot geel, wat het spel van het lichtcontrast niet ten goede komt, maar we weten niet of dat destijds de keuze was van de regisseur. Als vanzelfsprekend zijn er hier geen dialogen (wel Duitse pancartes met Engelse ondertiteling) of geluidseffecten aanwezig, alleen maar orkestrale muziek die het verhaal wat meer schwung geven.

EXTRA'S
Wie zo’n film koopt op een toch wel dure release, wil uiteraard zo veel mogelijk weten over deze prent. Dat kom je vooral te weten door het bijbehorend boekje van 22 pagina’s dat vol met filmweetjes over deze verloren Oostenrijkse klassieker staat. Wie zo’n film koopt op een toch wel dure release, wil uiteraard zo veel mogelijk weten over deze prent. Dat kom je vooral te weten door het bijbehorend boekje van 22 pagina’s dat vol met filmweetjes over deze verloren Oostenrijkse klassieker staat. Er is een half uur durende Q&A met Dr. Nikolaus Wostry die werkt voor het Filmarchiv Austria dat instond voor de restauratie van deze film en waarin de man het vooral over het historische belang van deze film heeft. Uit datzelfde Filmarchiv Austria komt The City Without Jews, Muslims, Refugees, Foreigners wat een virtuele rondleiding is van een tentoonstelling die rond de film werd georganiseerd. Saving Die Stadt Ohne Juden is een promofilmpje van 3 minuten dat destijds gebruikt werd om de crowdfunding op gang te trekken. Ten slotte is er nog de 45-minuten durende semi-documentaire Victims of Hatred (Opfer Des Hasses) uit 1923 dat ook gerestaureerd werd door het Filmarchiv Austria en gaat over de Joodse vluchtelingen die tijdens de razzia’s werden aangevallen door de Russische pogroms. Interessant om eens te bekijken, maar ook niets meer.

CONCLUSIE