In de vijfdelige documentaireserie Russia neemt de Britse journalist Jonathan Dimbleby de kijker mee op een lange en verrassende reis van Moermansk in het noordwesten van Rusland tot Vladivostok aan de Japanse Zee, een avontuur van ruim 16.000 km langs grote metropolen en kleine dorpjes, langs de oevers van de Wolga en door de steppen en de eeuwige wouden van Siberië. In pure BBC-stijl is alles in het werk gesteld om van elke aflevering een knappe reportage te maken over een gedeelte van het afgelegde traject, waarbij niet alleen aandacht wordt besteed aan antropologische, culturele, maatschappelijke en politieke aspecten van ’s wereld grootste land, maar ook typische karaktertrekken van het Rus-zijn, van het patriottisme en van het nationalisme van de verschillende volkeren die het immense continent bewonen in beeld worden gebracht.

 

 

In navolging van die andere BBC-ontdekkingreiziger, Michael Wood, treedt Dimbleby voortdurend zelf voor het voetlicht en maakt hij van z’n reis een zeer persoonlijk verslag, vertelt hij over de toevallige en geplande ontmoetingen en de verrassende kennismakingen onderweg, neemt hij de kijker mee naar bizarre plaatsen en bijzondere leefgemeenschappen, laat hij zich voor rugpijn behandelen door een witte heks om vervolgens in een badhuis binnen te stappen waar hij op professionele wijze door de mangel wordt gehaald door een gedreven masseur. In Sint-Petersburg maakt hij een boottochtje op de kanalen, in Beslan neemt hij een kijkje in een middelbare school waar Tsjetsjeense terroristen een paar jaar geleden een bloedbad aanrichten, in de 5000 jaar oude stad Derbent bezoekt hij de oudste moskee van Azië en in Irkutsk volgt hij medewerkers van het Rode Kruis die heroïnespuiten ophalen en hoertjes proberen te overtuigen om in een ontwenningsprogramma te stappen. Tijdens de lange treinritten praat hij met gewone Russen over hun leven vroeger en nu, over hun dromen, over politiek en de schijnbaar tanende interesse voor westerse begrippen als vrijheid en democratie. In vijf lange documentaires schetst Jonathan Dimbleby een veelzijdig en boeiende portret van de Russische beer, een gigantisch land dat wij westerlingen nauwelijks kennen en dat we na alles wat er tot nu toe over is geschreven en verteld toch nauwelijks begrijpen.

 

Afleveringen:

Het is midzomer aan de Noordpool als Dimbleby voet aan wal zet in Moermansk, de enige vriesvrije haven van Rusland die tijdens W.O.II een essentiële rol speelde in de Amerikaanse bevoorrading van het Russische leger tegen de nazitroepen. De stad is opnieuw opgebouwd en is uitgegroeid tot een immens, zij het een beetje haveloos havencomplex. Vandaar gaat de tocht naar het zuidelijker gelegen Karelië, een streek van bossen en rivieren, waar de journalist prachtige, 5000 jaar oude rotsschilderingen gaat bekijken op de zgn. Duivelsneus. Op een nabijgelegen eiland maakt hij kennis met een witte heks. Baba Valya is heelster en ze gaat er prat op dat zelfs de baas van de collectieve boerderij in het dorp van haar diensten gebruik maakt. In westelijke richting ligt Sint-Petersburg, de stad die Peter de Grote naar West-Europees voorbeeld uit het moeras liet verrijzen. Maar de pracht en praal van de gerenoveerde herenhuizen langs de Neva verhult een harde realiteit: in de buitenwijken wonen nog altijd meerdere arme Russische gezinnen samengeperst in aftandse appartementen, waar ze de keuken delen en voor de rest recht hebben op één privévertrek. Langs de zgn. Viking-route naar Constantinopel reist Dimbleby’s team in zuidelijke richting, naar Dovgorod aan het prachtige Ladoga-meer, waar Rurik de Rus ooit besloot dat zijn land een wereldgodsdienst nodig had om indruk te maken op de West-Europese buren. Zijn zoon Vladimir koos voor de orthodoxe ritus, maar zorgde er wel voor dat de kerkleiders trouw zwoeren aan de kroon. Het resultaat was een machtige band tussen kerk en staat die de tsaren een eeuwenlange feodaliteit garandeerde.

 

In Moskou staat Jonathan Dimbleby op het immense Rode Plein met aan de ene kant de Sint-Basilkathedraal met haar goudkleurige torens en aan de andere kant het imposante en een beetje dreigende Kremlin. Het prestigieuze warenhuis Gum is er inmiddels omgetoverd tot een luxueuze shopping mall voor de nieuwe rijken, of hoe het kapitalisme Moskou heeft bereikt. Ten zuiden van de stad bezoekt hij het huis waar Tolstoj zijn vuistdikke roman Anna Karenina schreef en maakt er kennis met kleinzoon Count Vladimir Tolstoy die van het landgoed een nationaal monument wil maken. Vandaar naar de flatlands van Voronezh is een makkelijke tocht: zover de einder reikt is het land van de zwarte aarde een lappendekken van landjes waarop 95 procent van de Russische aardappeloogst wordt gewonnen. In het bos staat de journalist even stil bij het monument voor de slachtoffers van het Stalin-regime. Na een rit van 10 uur doemt het Kaukasus-gebergte op, de zuidgrens van het immense land. De bergbewoners van de Kaukasische republiek Kabardië-Balkarië hebben ondanks pogingen van Moskou hun eigen taal en cultuur bewaard. Russen zijn er niet graag gezien. Het is een vriendelijk, maar ruw volkje. Via Beslan waar Tsjetsjeense vrijheidsstrijders zich voor altijd onpopulair maakten, gaat de reis over de steppe naar Dagestan aan de Kaspische Zee. Op advies van de gids wordt het materiaal van de BBC-ploeg overgeladen in auto’s met een plaatselijk kenteken: volgens dorpsoverste Khan zijn er voortdurend conflicten tussen de 34 clans die de macht delen in het land, maken islamitische terroristen de openbare plaatsen onveilig en schrikken ze er niet voor terug om vreemdelingen te ontvoeren.

 

De 3000 km lange Wolga is één van de levensaders van Rusland. In de delta wordt op steur gejaagd en vestigden zich honderden jaren geleden de Mongolen. Waar ooit hun kosmopolitische hoofdstad Sarai lag, ziet Dimbleby alleen maar zand met schaarse ruïnes onder ht zand. 300 km verderop ligt Wolgograd, het voormalige Stalingrad, de modelstad van het toenmalige regime, een industriestad in de stijl van Leeds en Manchester, maar de miljoenenmetropool is haar bevoorrecht positie al lang kwijt. In het zuidelijker gelegen Samara worden tegenwoordig vliegtuigen en raketten voor het Russische leger gemaakt. Tijdens de Koude Oorlog luidde de officiële versie dat in deze voor buitenlanders verboden stad camera’s werden gemaakt, maar in feite ging het om gasmaskers. Nu zijn de terreinen van de toenmalige fabriek omgebouwd tot een cool fitness- en ontspanningscentrum naar West-Europees model. In Perm (ten oosten) bezoekt Dimbleby een zgn. goelag uit de Stalin-tijd: Perm 36, waar gevaarlijke tegenstanders van het regime (schrijvers, dichters, etc.) werden opgesloten. Vandaar gaat de reis naar het Oeral-gebergte, de grens tussen Europa en Azië en natuurlijk hebben ze daar in Rusland een monument voor opgericht. 

 

Het Oeral-gebergte is ook de grens tussen Rusland en Siberië, een uitgestrekt vlakland, vele malen groter dan West-Europa en de Verenigde Staten samen. Het immense land werd destijds door de Kozakken veroverd, want het was een rijke bron van huiden en bont. Tegenwoordig zijn het vooral de diamant- en goudmijnen, het ijzererts en de olie- en gasvoorraden die in trek zijn. Rusland hoopt er zijn status van wereldmacht mee terug te winnen. De eerste stad die de trein aandoet is Jekatarinenburg, een industriestad die groot geworden is door de ontginning van ijzererts. Maar sinds vele jaren is de Siberische stad vooral bekend om zijn levendige rockscène, die zelfs in de jaren zestig en zeventig tot in Moskou bijval genoot. De Russen waren de melige en patriottische teksten op de staatsradio moe, zegt een oudgediende met de status van een westers rockidool, onze illegaal geperste albums bereikten in een mum van tijd alle uithoeken van de Sovjetunie. Na meer dan 30 uur op de trein bereikt Jonathan Dimbleby de Noordpool waar hij een afspraak heeft met de Britse BP-vennoot van een olieconcern. Het gaat de Brits-Russische combinatie voor de wind, maar sinds Poetin het staatsbedrijf Gasprom op de sporen heeft gezet, neemt de druk op buitenlanders toe om hun aandeel aan de Russen te verkopen. Hoe het afloopt, daarover wil de BP-man niets kwijt. Dan maar met de vliegboot naar Tomsk aan de Ob, 15 uur verderop, bekend om z’n prachtig versierde houten huizen en z’n houtindustrie, alleen bereikbaar langs het water, want als gevolg van de moerassige ondergrond zijn er geen berijdbare wegen in een streek zo groot als Frankrijk. Gigantische zaagmachines rijden er dag en nacht door een dikke laag modder en vellen naar schatting ruim 1 miljoen bomen per jaar. De houthakkers vinden de houtkap heel normaal: daar dienen bomen voor. Volgens een plaatselijke bioloog verwoesten ze tegelijk ook de veengrond die 26 procent van alle CO2 op aarde uit de lucht haalt. Tegelijk smelt in meer noordelijk streken de permafrost wegens de opwarming van onze atmosfeer en komt er methaan vrij, een gas dat vele keren schadelijker is dan CO2. Volgens de wetenschapper is het nu al te laat om de opwarming van de aarde om te keren…
  

Ondertussen heeft de BBC-ploeg meer dan 12.000 km afgelegd en bereikt ze via het Altajgebergte (de grens met China en Mongolië) Irkutsk en Port Baikal aan ’s werelds grootste binnenmeer. Het is naar schatting 25 miljoen jaar oud, heeft een diepgang van 1,5 km en bevat 20 procent van alle zoetwatervoorraden op aarde. Het is het vertrekpunt van de transsiberische trein die Jonathan Dimbleby na een reis van 17 uur naar Tsjita brengt, vroeger een militaire zone waar dwangarbeiders en verbannen Decembristen (opposanten van de opstand tegen de tsaar in 1825) hun straf uitzaten. Tegenwoordig zit Michael Chordorkovski er een gevangenisstraf uit wegens fraude en verduistering, maar het is een publiek geheim dat de machtige oliemagnaat in ongenade viel in Moskou omdat hij politieke ambities koesterde en zich aansloot bij de tegenstanders van president Poetin. Hij is intelligent en pienter, vertrouwt een stel perfect Engelssprekende leraressen Dimbleby toe, maar daardoor is hij ook een groot gevaar voor de huidige machthebbers. Nee, ons land is geen democratie, voegen ze eraan toe, de meeste Russen willen zelfs met democratie niets te maken hebben. Ze willen een sterke leider in de hoop dat die van Rusland opnieuw een wereldmacht maakt. Nog verder naar het oosten in Blagovjestsjenk aan de grens met China stelt de BBC-journalist vast dat Chinese gastarbeiders een reeks flatgebouwen optrekken. Volgens de werfleidster werken ze hard en kosten ze dertig procent minder dan de Russische bouwvakkers. Ze zijn ook betrouwbaarder, geeft ze volmondig toe. De Russen zien de komst van de Chinezen als een bedreiging, maar tijdens het weekend kopen ze wel een shoppingticket naar Heihe, de Chinese stad aan de overkant van de rivier, om er tegen voordelige prijzen alle moderne westerse snufjes te kopen. En dan na 16.000 km: Vladivostok aan het einde van de spoorlijn. Ooit de thuishaven van de Russische nucleaire vloot en voor buitenlanders verboden, groeit de stad in sneltempo uit tot een wereldhaven, de Russische poort naar de Stille Oceaan. Chroestjov voorspelde dat de stad in de toekomst het San Francisco van Rusland zou worden. Zijn voorspelling komt wellicht nog ooit uit ook.

De beeldkwaliteit van deze documentaires is goed tot uitstekend, ondanks de bij momenten moeilijke werkomstandigheden. Soms verandert de lichtinval midden in een opname of zwenkt de camera net iets te laat of te snel, maar dat is inherent aan dit soort films en het stoort nauwelijks, want het hoort er allemaal een beetje bij in situaties die geen nieuwe take toelaten. Er is heel veel tijd in de voorbereidingen gestopt en wellicht even zoveel in de montage achteraf en dat zie je gewoon aan het resultaat. Inhoudelijk stelt de productie niet teleur en wat meer is, er is gezorgd voor vaart en afwisseling. De geluidsband is opgesmukt met heel veel Russische ballades en volksmuziek in alle mogelijk talen uit de bezochte streken, waadoor de sfeer er vanaf het begin helemaal inzit. Knoop daaraan de pittige en soms verrassende commentaren en inzichten van Jonathan Dimbleby en dan kan deze vijfdelige serie niet meer kapot.

Jonathan Dimbleby’s documentaireserie Russia is over de hele lijn een interessant en boeiend reisverslag over een uitgestrekt en voor de buitenwereld haast onbekend land dat voor het eerst sinds de val van de Sovjetunie een nieuw economisch heropleving kent. Hij voert de kijker naar steden met ronkende namen, maar evenzeer naar bergdorpen waar de etnische bevolking haar eigen taal en cultuur heeft behouden, ondanks de bemoeinissen van de tsaren en de gedwongen volksverhuizingen van Stalin. Hij toont ons de prachtige Siberische natuur en de restanten van oude culturen en schenkt ook aandacht aan de economische relance die een generatie van rijke zakenmannen en yuppies heeft voortgebracht, terwijl op het platteland vaak nog de meest elementaire sanitaire voorwaarden ontbreken en de bergvolkeren er in middeleeuwse omstandigheden overleven. Het is een land van tegenstellingen, maar ook van teleurstellingen voor degenen die niet kunnen profiteren van de broze vooruitgang en groei. Tegelijk is er een heropleving van het nationalisme, bij de Russen én bij de etnische minderheden én er is vooral de roep om een sterk leiderschap, wat Dimbleby verontrust. Het is een teken aan de wand dat men her en der portretten van Stalin ophangt, maar dat de monumenten ter nagedachtenis van zijn slachtoffers verwaarloosd worden. Omdat hij de confrontatie met die aspecten van de Russische samenleving aandurft, slaagt Jonathan Dimbleby erin om van Russia meer te maken dan een prachtig reisverslag; het is tegelijk een wandeling door de Russische geschiedenis en mentaliteit en een momentopname van het politieke gedachtegoed aan het begin van de 21^ste eeuw.