FILM
Iedere getalenteerde filmmaker en zelfs een handvol ongetalenteerde, stopt – al dan niet bewust – elementen van zijn persoonlijkheid in zijn werken. Bij Scorsese zijn maffia, geweld en geloof terugkerende thema’s. Een belangrijk segment van Steven Spielbergs producties heeft de Tweede Wereldoorlog en het judaïsme als onderwerp, dan wel als achtergrond. En Tim Burton exploreert al twee decennia de zielenroerselen van excentrieke outsiders. Ook Alfred Hitchcock (voor velen – inclusief mezelf – de grootste regisseur aller tijden) wierp zijn enigmatische karakter vaak te grabbel in zijn prenten. Zonde, berouw en een goddelijke adoratie voor de moederfiguur worden in het merendeel van zijn films uitvoerig belicht. Maar hét thema bij uitstek dat de Master of Suspense kenmerkt, is obsessie. Dat vormt, zowel vóór als achter de camera, een rode draad door zijn carrière. En in geen van zijn producties komt dit duistere aspect van zijn persoonlijkheid zo nadrukkelijk tot uiting als in Vertigo.

Scotty Ferguson, een rechercheur bij de politie van San Francisco, krijgt bij een wilde achtervolging over de daken van de stad last van acute hoogtevrees en slaagt er daardoor niet in een agent van een dodelijke val te redden. Hij wordt tijdelijk op non-actief gezet. Maar tijd om zich te vervelen krijgt hij niet. Z'n oude schoolvriend Gavin Elster roept immers zijn hulp in. Hij wil dat Scotty zijn vrouw Madeleine schaduwt omdat hij vreest dat haar zwakke mentale staat wel eens tot zelfmoord kon leiden. Zijn vermoedens blijken correct als Scotty er slechts ternauwernood in slaagt haar van de verdrinkingsdood te redden. Daardoor groeien de twee dichter naar elkaar toe en worden ze zelfs verliefd op elkaar. Maar Madeleines doodswens kan de rechercheur niet genezen, want voor zijn ogen gooit ze zich van de toren van een oude missiepost. Maanden na haar dood, en gekweld door de naweeën van een zware depressie, herkent Scotty in een toevallige passante de gelaatstrekken van zijn overleden geliefde. De vrouw in kwestie, Judy Barton, is eerst niet opgezet met de obsessieve opdringerigheid waarmee Scotty haar benadert. Maar ze laat hem begaan, zelfs als hij wil dat ze zich volledig laat herscheppen naar het evenbeeld van Madeleine. Ook al geeft ze daardoor onbewust een vreselijk geheim prijs.

Vertigo wordt vaak geroemd als het ultieme meesterwerk uit het Hitchcock-oeuvre en duikt de laatste decennia constant op in toptienlijstjes van de beste film aller tijden. Of de prent echt het beste werk van de grootmeester is, dat laat ik liever in het midden. Op vlak van psychologische horror is Psycho ongetwijfeld een volmaaktere film. Filmische manipulatie lukte de regisseur beter in Rear Window en wat voortdurende spanning betreft, scheert Strangers on a Train net iets hogere toppen. Maar Vertigo is zonder discussie het meest persoonlijke werk van de Britse cineast. Het is de film die meer dan zijn vijftig andere producties een beeld geeft van de ogen waarmee Hitchcock de wereld ziet. Ieder frame van de prent ademt obsessie uit, van het griezelig perfecte scenario, tot de vakkundig geknede vertolkingen en de vlekkeloze regie. Hitchcock streeft hier naar de perfectie en bereikt ze zowaar, in eerste instantie de perfectie van de film als geheel. Als de laatste beeldjes je netvlies hebben geprikkeld, word je immers overspoeld door overweldigende, soms contrasterende gevoelens, die Vertigo levenslang in je geheugen laten rondspoken. Maar, naar goede Hitchcock-gewoonte, springen ook setpieces in het oog, afzonderlijke scènes die op zich inclusie in de annalen van de wereldcinema verdienen. Op basis van vijf daarvan, zal ik proberen een beeld te schetsen van hoe uitzonderlijk deze film wel is.

We steken van wal met de begingeneriek. Vertigo was de eerste samenwerking van de cineast met grafisch designer Saul Bass en het duo levert meteen een openingssequentie af die een lust voor het oog is. Het hypnotiserende effect van draaiende spiralen tegen een technicolore achtergrond integreert niet enkel terugkerende motieven uit de prent, maar weet de film ook te vatten in één simpel grondpatroon. Het thema obsessie is vanaf de eerste seconde voelbaar als de camera inzoomt op de rode lippen, het bleke gelaat en de zwarte iris van een vrouw, waaruit vervolgens de spiralensequentie voortvloeit, begeleid door de spokende muziek van Bernard Herrmann. Intrigerender kan een film onmogelijk beginnen.

Hitchcocks talenten als regisseur treden dan weer ten volle op de voorgrond in de lange sequentie waarin Scotty Madeleine schaduwt. Met enkel de camera als partner-in-crime sleept de cineast ons quasi dialoogloos het verhaal in. Een traag, dreigend tempo, nauwgezette camerainstellingen, een economische en spannende expositie: op geen fout laat Hitchcock zich betrappen. Wellicht de beste scène die hij ooit regisseerde zit overigens in deze sequentie. Als Madeleine stopt aan het museum en op een bankje een schilderij van Carlotta Valdez bekijkt, valt Scotty de gelijkenis op tussen Madeleine en de waanzinnige vrouw op het schilderij: het haar ook in een knotje gebonden, eenzelfde bloemenboeket in de handen. Hitchcock duwt ons deze observaties niet door de strot, maar laat ze ons zelf ontdekken, met vakkundig georchestreerde camerabewegingen.

De beroemdste scène uit de prent is wellicht de klim naar de top van de klokkentoren, vanwaar Madeleine naar beneden valt. Om het gevoel van hoogtevrees weer te geven, bedachten cineast en cameraman Robert Burks de zogenaamde Dolly-zoom. De camera beweegt voorwaarts terwijl tegelijkertijd wordt uitgezoomd. Hierdoor blijft het kader behouden, maar wordt het dieptezicht op een onrustwekkende wijze vervormd. Dit zou een van de invloedrijkste shots uit de filmgeschiedenis worden en is o.a. overgenomen door Steven Spielberg in Jaws en Mathieu Kassovitz in La Haine. Ook het prachtige production design van Henry Bumstead springt in het oog in de klokkentorensequentie. De wijze waarop hij in de loop van de hele film functionele, veelgelaagde decors in elkaar sleutelt, verdient lof.

Eveneens onvergetelijk is een nachtmerrie van Scotty en die wederom het effect van een val simuleert. De droom is een opeenstapeling van hints en tips die de uiteindelijke twist van de film reeds voorafschaduwen. Maar vooral het gebruik van felle kleuren springt in het oog. Zo wordt het aanzwellende ritme van Scottys hart veruiterlijkt door het sneller en sneller pulseren van een roodfilter in beeld. In de loop van de film spelen kleuren trouwens een cruciale rol. Vooral het contrast van rood en groen voor respectievelijk Madeleine en Judy werkt uitstekend. Kleurpsychologen zouden aan de film trouwens een vette kluif hebben. Daarnaast moet ook de opwindende score van Bernard Herrmann geprezen worden voor wat betreft het slagen van zowel de nachtmerriesequentie als de film in zijn geheel. De componist contrasteert een bijzonder romantisch leitmotief met tonen van onrust en zelfs pure horror, waarbij hij zowel klassieke als Spaansgetinte instrumenten gebruikt.

De laatste karakteristieke scène die ik hier wil bespreken speelt zich af op een scharniermoment in de film. Scotty heeft Judys look laten aanpassen zodat ze nu een perfecte kloon is van Madeleine. Op het moment dat Judy op hem toestapt, is er in zijn ogen dan ook geen onderscheid meer tussen beide. Ze vliegen elkaar in de armen en kussen elkaar passioneel, terwijl de muziek aanzwelt. De kus voert Scotty in gedachten terug naar de plek waar hij Madeleine voor het eerst in zijn armen nam. Op technisch vlak is dit een remarkabele scène (zo is o.a. een speciale tweeledige set geconstrueerd), maar vooral emotioneel is ze een topper. Dat valt onder meer te danken aan de prestaties van de twee hoofdacteurs: Jimmy Stewart en Kim Novak. Hun beider performance is enorm gestileerd en zeker niet realistisch te noemen. Maar via de aanwijzingen van Hitchcock weten de vertolkingers het gewenste gevoel op de kijker over te brengen.

Deze vijf sequenties zijn niet de enige reden om Vertigo in de dvd-speler te steken. Je hebt de uitstekende supporting cast, waarin o.a. Barbara Bel Geddes een knappe rol neerzet. Er is het zwartgallige, grenzeloos pessimistische einde, dat zo lijkt weggelopen uit een Griekse tragedie en dat de dag van vandaag nooit de final cut zou halen. En ook de dromerige sfeer die de prent uitstraalt wijst erop dat we hier met een grootse film te maken hebben. Maar voor de beste wijze om Vertigo te beschrijven, moeten we teruggrijpen naar het thema waarmee alles begon: obsessie. Eenmaal je de film hebt aangeraakt, zal die je nooit meer loslaten. Misschien vond je de eerste visie niet zo geslaagd, je zal hem toch een twee keer bekijken. En een derde. En een vierde. En steeds weer zal je nieuwe dingen ontdekken, nieuwe inzichten verwerven, nieuwe horizonten verkennen. Na twintig visies heb ik Vertigo nog steeds niet ten volle kunnen doorgronden. Maar één conclusie kan ik alvast trekken: hoewel het onmogelijk is te zeggen of Vertigo de beste aller Hitchcocks is, is de film vast en zeker zijn meest verslavende, hypnotiserende en intrigerende.

BEELD EN GELUID
Vertigo verscheen tien jaar geleden al op dvd en de beeldkwaliteit kon toen reeds op goedkeurend geknik rekenen, zij het dat grain overmatig aanwezig was en de scherpte geregeld te wensen overliet. Daaraan is gedeeltelijk een mouw gepast in de nieuwe uitgave. Dat het contrast in de duistere scènes het zwakke broertje blijft, ligt eerder aan het gebruikte filmische procedé dan aan de inspanningen van de makers van de dvd-transfer. Vertigo zag er kortom nooit beter uit dan op deze special edition. Over de soundtrack kunnen we ook lovend zijn. Het gerestaureerde 5.1-spoor is wonderbaarlijk mooi gemixt en geeft een onvergetelijk podium aan de klassieke filmscore van Bernard Herrmann, met name tijdens de begingeneriek.

EXTRA'S
Alle extra's die op een eerdere collector's edition van de film stonden (een editie die inmiddels zo'n decennium oud is) worden overgenomen op deze nieuwe uitgave. Het gaat hierbij o.a. over een Audiocommentaar waarin onder meer Hitchcocks dochter Pat en ster Kim Novak het woord nemen. De track wordt echter gedragen door productieassistent Herb Coleman, die de opnames van de prent tot in detail reconstrueert. Ook de documentaire Obsessed with Vertigo (29 min.) - over de restauratie van de film - sierde de vorige editie, net als Trailers voor de originele release en voor de recentere, gerestaureerde versie. Ronduit fascinerend blijft Hitchcock’s Foreign Censorship Ending (2 min.), dat een onnodige epiloog breit aan de dramatische laatste scène. Onder de noemer The Vertigo Archives worden o.a. tientallen originele storyboards, blauwdrukken voor de sets, productiefoto’s en marketingmateriaal gebundeld. Daarnaast herbergen de schijven een stel Production Notes.

Volledig nieuw op deze nieuwe editie van de dvd is een tweede Audiocommentaar, ditmaal van regisseur William Friedkin. Helaas doet de cineast vaak niet meer dan vertellen wat er op het scherm gebeurt. En als hij dan eens dieper wil gaan, overanalyseert hij de bedoelingen van Hitchcock zodanig dat ze ongeloofwaardig worden. Veel inzichtelijker is Partners in Crime (55 min.). De verdienste van vier van de belangrijkste collaborateurs van de Master of Suspense wordt in de verf gezet door bewonderaars, familie en kenners, waaronder Guillermo Del Toro en Martin Scorsese. De 'partners in crime' zijn Alma Reville (Hitchcocks vrouw), kostuumontwerper Edith Head, titelontwerper Saul Bass en componist Bernard Herrmann. Een auditieve selectie uit de interviewreeks Hitchcock/Truffaut (15 min.) geschiedt traag omwille van de voortdurende interventies van een tolk, maar het blijft een interessante extra. Dat geldt ook voor The Case of Mr. Pelham (25 min.), een aflevering van Alfred Hitchcock Presents uit 1955, geregisseerd door de meester zelve.

CONCLUSIE
Wie Vertigo reeds in huis haalde op dvd kan die versie met een gerust hart vervangen door de nieuwe special edition. Beeld en geluid zien er namelijk beter uit dan ooit en de disks voegen enkele intrigerende nieuwe extra's toe aan de originele collectie bonusmateriaal. Maar de ster van de show blijft uiteraard de film zelf. Vertigo weet ruim vijftig jaar na de eerste release namelijk nog steeds te beklijven met z'n ongeëvenaarde mix tussen romantiek, obsessie en moord.