FILM
Onze nauwste verwant in het dierenrijk is de chimpansee: met hem delen we 97 procent van ons DNA. Dat maakt dat communicatie tussen mens en chimpansee op een rudimentair niveau mogelijk is. Maar zou het ook mogelijk zijn die communicatie nog een stap verder te voeren door de apen gebarentaal aan te leren? Die gedachte spookte in het begin van de jaren zeventig door het hoofd van Herb Terrace, linguïst aan de universiteit van Columbia, New York. Hij vatte de koe meteen bij de horens, haalde de jonge chimpansee 'Nim Chimpsky' (een knipoog naar linguïst-filisoof Noam Chomsky) na enkele weken weg bij zijn moeder en liet hem opgroeien in het nieuw samengestelde gezin van zijn assistente. Zij voedde Nim op als was hij een van haar kinderen. Het experiment dat - in diverse vormen, met wisselende leraars en op verschillende locaties - tot het einde van de jaren zeventig zou duren, leverde uiteindelijk de conclusie op dat 'nature' het in dit geval haalde van 'nurture': Nim werd niet 'menselijker' door zijn opvoeding. Maar Project Nim biedt meer dan inzicht in dit eeuwenoude debat: de film houdt vooral de mens, met zijn egocentrische en sadistische trekjes, een weinig flatterende spiegel voor.

Dat regisseur James Marsh een verhalenverteller eerste klas is, bewees hij al met het uitmuntende Man on Wire, waarvoor hij een oververdiende Oscar won. Project Nim doet nauwelijks onder voor dat meesterwerk: de cineast combineert interviews met alle betrokkenen met archiefbeelden en getrouwe reconstructies om het fascinerende maar intrieste verhaal van Nim uit de doeken te doen. Marsh zorgt ervoor dat je als kijker meteen een connectie maakt met de chimpansee door de prent te openen op het moment dat de aap bij zijn moeder wordt weggehaald. Het is een pijnlijke scène om te zien, maar ze blijkt slechts een voorbode voor een aaneenschakeling van slechte beslissingen door naïeve onderzoekers die de intrigerende aandacht voor het experiment al snel doen omslaan in woede wegens zoveel onnodig dierenleed.

Onnodig, omdat het experiment met Nim vooral het gevolg is van nattevingerwerk. Een voorbeeld: Herb dropt de chimpansee bij een gezin dat nauwelijks ervaring heeft met gebarentaal, haalt er vervolgens mensen bij die er wel verstand van hebben, maar denkt er geen moment aan om ook een chimpanseedeskundige aan te trekken. Zelfs de academische kant lijkt een bijkomstigheid: pas na enkele jaren gaat men grasduinen in de resultaten om er een conclusie uit te trekken. Je kan je nooit van de indruk ontdoen dat iedereen uit Nims omgeving andere motieven heeft voor deelname aan het experiment dan de vraag of een chimpansee 'opgevoed' kan worden tot een communicerende mensachtige. Enkele van de meest hilarische (en trieste) passages in de film zijn op dat vlak de bekentenissen van meerdere deelnemers dat ze relaties met elkaar kregen, maar dat die geen invloed hadden op Nim.

Wanneer de chimpansee na enkele jaren te volwassen (en dus sterk en onberekenbaar) is geworden om nog te gebruiken in het experiment, zet iedereen die hij als familie is gaan beschouwen hem koel aan de kant. Nim wordt verbannen naar een apenkolonie om de terugkeer naar zijn ware aard - zijn aap-zijn - te bespoedigen. Maar de beelden die de documentaire toont van Nims eerste ontmoeting met een soortgenoot zijn ronduit schokkend. Het lijkt alsof hij plots in een existentiële crisis belandt, die de rest van zijn leven vorm zal geven. Niet veel later wordt Nim verkocht aan een instituut dat medicijnen test op aapachtigen, alvorens 'gered' te worden door een dierenweldoener die wegens gebrek aan kennis over de sociale aard van chimpansees Nim laat verkommeren in een kooi, goed verzorgd, maar eenzaam en alleen.

Dat de historie van Nim alsnog een (bitterzoet) gelukkig einde kent, is niet te danken aan het merendeel van de geïnterviewden in Project Nim, die de chimpansee allemaal vergaten zodra ze hem niet meer zagen (iets wat de aap trouwens zelf omineus laat blijken als een van hen Nim gaat bezoeken in de kooi van de weldoener). Slechts één persoon lijkt écht het welzijn van Nim ter harte te nemen, Bob Ingersoll, een dierenverzorger die door de makers van de prent als de held van het verhaal naar voren wordt geschoven. Zijn inzet voor apenwelzijn - die tot de dag van vandaag bestaat - is inspirerend. De tijd die hij doorbracht met Nim heeft hem voor het leven geraakt, zo laat hij duidelijk blijken in woorden en daden, en daarom is het voor hem onmogelijk om lijdzaam toe te zien.

En zo denkt de kijker er ook over als de eindgeneriek van Project Nim afrolt. Want hoewel we Nim alleen hebben gezien in archiefbeelden en we alleen de zeer subjectieve mening van anderen over hem hoorden, is dat voldoende om te zien dat dit een zeer bijzondere chimpansee was. Nim is voor de kijker niet het onderwerp van een experiment, maar een levend wezen, met zijn positieve en negatieve kanten, met een hoogst unieke persoonlijkheid. Daarmee trappen we deels in de val die de makers op een slimme wijze voor ons spannen: we antropomorfiseren Nim,dezelfde fout die de vele onderzoekers in de prent ook maakten. Maar omdat we het hele verhaal hoorden, de talloze flaters zagen en de nefaste impact die ze hadden op het leven van Nim, kunnen we ook het onderscheid maken tussen een chimpansee met persoonlijkheid en een mens.

Project Nim is in de eerste plaats een verbluffende fil die emotioneel een zware indruk achterlaat, vooral omdat de prent ons als mens een weinig flatterende spiegel voorhoudt. Maar de film brengt ons ook de boodschap dat we het ons niet kunnen veroorloven om een unieke soort als de chimpansee te laten verkommeren. Sommige prognoses geven aan dat chimpansees tegen het einde van deze eeuw even zeldzaam kunnen zijn als tijgers of walvissen dat nu zijn. Project Nim draagt een niet te verwaarlozen steentje bij om ons van onze zetel weg te sleuren en eigenhandig te voorkomen dat dit doemscenario uitkomt.

BEELD EN GELUID
De film is een samenraapsel van archiefbeelden, reconstructies die in de stijl van die beelden gedraaid zijn en nieuwe interviews. Het is dus niet eenvoudig om een verdict te vellen over de beeldkwaliteit. Als we echter afgaan op de mooie kleuren, uitstekende scherpte en prima zwartniveaus van de interviewbeelden, kunnen we stellen dat de transfer een erg hoge kwaliteit haalt. De soundtrack focust voornamelijk op de dialogen, maar zet in de reconstructies ook subtiel de achterste boxen aan het werk. Naarmate de film vordert valt meer op hoe uitgekiend de audiomix wel is, wat het geluidsspoor hoge punten oplevert.

EXTRA'S
In Making Nim (32 min.) wordt gedetailleerd en inzichtelijk uit de doeken gedaan hoe het project ontstond en wat er bij kwam kijken om het verhaal van Nim zo efficiënt mogelijk op het witte doek te brengen. Vooral het hoofdstuk over de reconstructies (met een man verkleed als aap) geeft je nog meer respect voor de kunde van de makers. Bob's Journey (10 min.) toont hoe Bob Ingersoll filmfestivals afschuimt om Project Nim te duiden voor het publiek en zo ook aandacht te vragen voor het lot van chimpansees. Het Audiocommentaar met regisseur James Marsh bevat een aantal stiltes, maar de cineast is duidelijk begeesterd door het onderwerp en hij vertelt heel wat leuke weetjes over zowel de productie als de achtergrond van Nims verhaal. Ten slotte is er een Fotogalerij (1 min.) met kiekjes van Nim en zijn leraars.

CONCLUSIE
Project Nim is niet alleen de beste documentaire van het voorbije jaar, het is de beste film tout court. Regisseur James Marsh vertelt een ongelooflijk verhaal met passie, emotie en een kritisch oog op het nature-nurture-debat. Wie in de laatste minuten geen krop in de keel krijgt, mag zichzelf geen mens noemen. Beeld en geluid halen een uitstekend niveau op deze disk en de bonussectie is gevuld met bijzonder inzichtelijk materiaal. Een absolute aanrader!