DOCUMENTAIRE
Heb je dat ook wel eens dat je ’s ochtends, tijdens het lezen van de krant of de nieuwsberichten op de radio, koffie drinkt zonder erbij na te denken? Mij overkomt dat vaak. Koffie is zo gewoon. Je drinkt het elke dag tijdens of na een maaltijd of op een terrasje tijdens een geanimeerd gesprek, en ook dan zie je vaak de bodem van het kopje zonder dat je hebt gelet op de smaak van het zwarte vocht, al dan niet met een wolkje melk en ev. een klontje suiker of een steviaatje. Koffie is één van de meest gewone dingen in onze eetcultuur, maar dat was ooit anders, want nog maar een goede 100 jaar geleden was koffie een zeldzaamheid. Mensen dronken thee, van theeblaadjes of kruiden, en koffie kwam alleen op tafel bij de rijken of tijdens een belangrijke gebeurtenis. Uit mijn eigen jeugd herinner ik me dat we thuis koffie dronken met chicorei, of eerder chicorei met een vleugje koffie, want koffie was duur, zo duur dat we tijdens het middageten op school niet meer dan een waterig aftreksel van chicorei of bitter geserveerd kregen. Dat volstond om voor de rest van je leven een afkeer te hebben van alles waarop het woordje koffie gedrukt stond, en in mijn geval heeft het inderdaad lang geduurd vooraleer ik thee definitief inruilde voor koffie…

Toch is koffie een product dat al sinds vele eeuwen wordt gebruikt. De oudste sporen zijn gevonden in Ethiopië, waar wellicht al in de zesde of zevende eeuw een aftreksel van koffiebonen werd gedronken. Via Jemen en Indonesië bereikte de koffieplant West-Europa en later Midden-Amerika. In Rwanda, tegenwoordig een belangrijk koffie exporterend land in Afrika, werd koffie voor het eerst aangepland tijdens de Duitse kolonisatie (1895). In het begin van de 20ste eeuw drong koffie langzaam in ons eetpatroon door om uit te groeien tot de belangrijkste warme drank bij alle mogelijke gewone en feestelijke gelegenheden.
 

Vooraleer het kopje koffie op onze eettafel staat, heeft de koffieboon al een lange weg afgelegd. In New York betaal je gemakkelijk 7 dollar voor een kopje, zegt Darrin Daniel van de Amerikaanse Allegro Coffee Company en specialist inzake koffie en alles wat ermee te maken heeft, maar dat bedrag volstaat nauwelijks om de koffieboeren in Midden-Amerika en Afrika een fatsoenlijk basisinkomen te garanderen. Hij heeft het dan niet over de gewone koffiebonen die we in de supermarkt kopen, maar over kwaliteitskoffie die in gespecialiseerde koffiebars en cappuccinozaken wordt aangeboden, een product dat met de grootste zorg wordt gekweekt opdat de bonen hun fijne aroma’s zouden behouden. Die koffie bereikt ons niet via fair trade, zegt een collega uit de sector, maar via direct trade, een systeem waarbij grote commerciële koffiebranders - net zoals Oxfam - met de boeren ter plekke contracten afsluiten en toezien op de productiemethodes teneinde de kwaliteit van hun product te verbeteren. Het legt de betrokken koffiekwekers geen windeieren, maar de productie- en hygiënische eisen zijn wel zwaar, want het hele proces vraagt onwaarschijnlijk veel handenarbeid en het is dus kostbaar.

Ter illustratie leidt Darrin Daniel de makers van de documentaire rond op een koffieplantage in Rwanda en Midden-Amerika. Om de kwaliteit van de productie te verhogen of te stabiliseren, hebben de Amerikaanse koffiebranders rechtstreeks geïnvesteerd in de infrastructuur. Water is heel belangrijk voor het wassen van de bonen, en dat was niet altijd voorhanden op de Hye-koffieplantage in Rwanda en dus heeft Darrin Daniel ervoor gezorgd dat er een pompsysteem is aangelegd. Het hele dorp profiteert er nu van, en vrouwen en kinderen hoeven niet elke dag met jerrycans naar de 2 km verderop gelegen bron.
 

Ondertussen is koffie uitgegroeid tot een miljardenindustrie en krijgt het kopje koffie thuis flink wat concurrentie van nieuwe toepassingen. Instantkoffie kennen we al sinds de jaren vijftig, maar cappuccino is een veel recenter verschijnsel. Eigenlijk zijn filterkoffie en cappuccino hetzelfde, zegt de New Yorkse baristakampioen Katie Cargiulo, alleen wordt in het tweede systeem de koffie aangedrukt, waarmee ze bedoeld dat de bereidingswijze en het uitzicht kunnen verschillen, maar dat het in beide gevallen toch om de smaak gaat. Zij bevestigt wat haar collega’s beweren, nl. dat koffiedrinken een heel andere ervaring wordt als je erbij vertelt dat het product een lange weg heeft afgelegd en dat er heel veel mensenhanden bij betrokken zijn. Koffie is zoals wijn, zegt één van de geïnterviewde specialisten, er zijn ontelbare aroma’s en die komen het beste tot hun recht als de bonen licht geroosterd zijn. Langdurig roosteren heeft het effect van een zware saus. Hij voegt eraan toe dat het een mythe is dat koffie heet moet worden gedronken. Als het product afkoelt komen er meer en andere aroma’s vrij, zegt hij, en volgens Darrin Daniel behoudt koffie z’n aroma vrij lang, tot dertig minuten nadat hij is gezet. Dat lauwe kopje op kantoor is dus toch niet waardeloos!
 

A Film About Coffee van regisseur Brandon Loper is een ode aan het zwarte vocht dat we tegenwoordig als doodgewoon beschouwen, maar dat eigenlijk nog niet zo heel lang is. U komt alles over de productie en de toepassingen van koffie te weten, maar vooral is A Film About Coffee een opeenvolging van prachtige opnamen waardoor u koffie na afloop beslist met andere ogen bekijkt. Ooit werd koffie gedronken omdat het geneeskundige krachten zou bevatten, maar voor ons is het vooral een genotsmiddel, een echte drug, zegt een Japanse koffiemaker in New York, want wat hij in z’n kopjes laat druppelen heeft bijna de consistentie van gel. Niet meer dan 15 tot 30 mm!, zegt hij, oftewel een brouwsel dat nauwelijks de bodem van het kopje bedekt. Een drug dus. Zijn Japanse collega Katsuji Daibô heeft 38 jaar lang een koffiebar geëxploiteerd in Tokyo. De manier waarop hij koffiezet heeft iets van een theeritueel, met een kopje van het allerfijnste zwarte goud als resultaat. Dit zijn mensen met maar één levensdoel, zegt een andere geïnterviewde: het allerbeste kopje koffie zetten.