FILM
Was het een godservaring of gewoon schrik voor het weerlicht dat de jonge student er toe bracht om monnik te worden? Regisseur Eric Till laat het in het midden, want anno 2004 is een godsverschijning niet meer zo makkelijk te verkopen aan het publiek. De jonge Maarten Luther komt in een Augustijnenklooster terecht en valt er op door zijn scherpe inzichten en zijn schrandere blik. Hij wordt door de orde op diplomatieke missie naar Rome gestuurd en later, na zijn terugkeer, naar de universiteit in Wittenberg om er een doctoraat theologie te behalen.

Maar wat hij in Rome heeft gezien, het houdt Luther bezig: de verkoop van aflaten, de prostitutiehuizen voor geestelijken, de machtsontplooiing van de kerkelijke gezagsdragers, de pretenties van de paus om boven de bijbel te staan en de algemene goddeloosheid in de heilige stad. Als de afgezanten van de paus in de Duitse gebieden neerstrijken en er massaal aflaten proberen te slijten voor de bouw van een nieuw Vaticaan, is voor Maarten Luther de maat vol: hij spijkert zijn beroemde 95 stellingen tegen de misbruiken in de Katholieke Kerk op de deur van de kerk van Wittenberg. In 1521 moet hij zich daarvoor verantwoorden en in 1530 opnieuw bij de Duitse keizer zelf die hem onder druk zet om de geschriften af te zweren. Maarten weigert, de keizer aarzelt en Luther gaat vrij uit. Hij duikt onder in het kasteel van de prins van Saksen (Sir Peter Ustinov) om aan de wraak van de paus te ontsnappen en begint er aan de vertaling van de bijbel naar het Duits. Ondertussen nemen in de dorpen en steden de boeren zijn ideeëngoed over en beginnen een opstand: een beeldenstorm op de godshuizen en moordpartijen tegen de clerus. Maarten, niet in staat om op te treden, moet achteraf vaststellen dat het neerslaan van het protest aan 100.000 boeren het leven heeft gekost. Zijn Duitse bijbelvertaling legt de basis voor de verwijdering tussen katholieken en hervormers (protestanten) en het ontstaan van de Duitse eenheidstaal.

Het leven van de 16de eeuwse godsdiensthervormer is vaker het onderwerp van een verfilming geweest in de voorbije zestig jaar. Deze versie van de Duitse regisseur Eric Till met een overwegend Engelse en Amerikaanse cast, is in de USA en in de protestantse landen van Noord-Europa tot dus ver de meest succesvolle. Met een markt van meer dan 500 miljoen potentieel geïnteresseerden hoeft dat niet te verbazen.

Luther is een biografische film, geen palimpsest en ook geen geromantiseerde benadering van het personage, maar een historische weergave op grond van waargebeurde feiten. We zien een gestresste jonge monnik, weifelend, hallucinerend, treurend, opstandig, koppig, vooruitziend en strijdlustig, die het godsbeeld benadert vanuit de bijbelteksten en vaststelt dat zijn Kerk en vooral de kerkelijke gezagsdragers de woorden van Christus hebben geannexeerd en ze uitleggen en interpreteren ter ere van zichzelf en hun luxueuze leventje. Joseph Fiennes (Shakespeare in Love) kreeg een slechte pers voor zijn rol als Luther. Hem werd apathie verweten en gebrek aan gedrevenheid. De figuur die we zien is evenwel sterk en geloofwaardig. Sir Peter Ustinov als de prins van Saksen steelt echter de show als de niet van humor gespeende, beetje sarcastische, maar altijd fijnzinnige edelman die het belang van zijn onderdaan, theologieprofessor en uiteindelijk uitdager van het pauselijk gezag vanaf het begin herkent. Bruno Ganz (Der Untergang) als de biechtvader van Luther zet eveneens een kleine, maar daarom niet minder indrukwekkende rol neer.

Eric Till respecteert de historische feiten, zet de gewetensvragen van Luther in de verf, overdrijft in de kastijdingsscènes, schept een geloofwaardig en indrukwekkende decor waartegen de feiten zich afspelen, maar beperkt zich uiteindelijk tot een hagiografie: alleen de positieve kanten van de persoonlijkheid komen aan bod voor een publiek dat zijn held wil vereerd zien. Dat Luther de kant van de prinsen kiest in de boerenopstand en het harde optreden en de hoge dodentol dus legitimeert, wordt in de film zeer omzwachteld verteld en zoveel mogelijk in het troebele gelaten, en ook over zijn antisemitische geschriften (voor die tijd wellicht niet zo politiek incorrect als dat vandaag het geval zou zijn) waarvan men beweert dat ze Hitler zouden hebben beïnvloed, geen woord. De grootsheid van de hervormer mag blijkbaar in geen geval beschadigd of overschaduwd worden. Een gemiste kans, maar een begrijpelijk procedé.

BEELD EN GELUID
Voor deze verfilming zijn geen kosten gespaard. Luther is een spektakelfilm op het niveau van een Hollywood-productie met niet alleen een indrukwekkende rolbezetting, maar ook een ongelofelijke aandacht voor details. De visualisering is haarscherp en de kleuren worden getemperd, aangepast en zo functioneel mogelijk ingezet. Van beschadiging of vuil is er uiteraard geen sprake. De mogelijkheden van het geluid in Dolby Digital 5.1 worden voor 100 procent benut: in de kerk klinkt het orgel vooraan in het midden met de gregoriaanse stemmetjes links en rechts in de koorbanken. Bij de massascènes giert het geluid door de boxen en komt het van alle kanten tegelijk met de belangrijkste klanken (stemmen, geschreeuw) en het koper van de blaasinstrumenten in het midden, het geruis van de natuurelementen links en rechts in de uiterste rand van de surround, vooraan de woofer met het pompende geluid van de cello en het gedonder van de pauken uit de Hans Zimmer-achtige (Gladiator) klassieke muziekscore.

EXTRA’S
Trailer.

CONCLUSIE
Luther is ondanks de bedenkingen over het wegcijferen van bepaalde aspecten uit de biografie van de Duitse hervormer best een aardige en onderhoudende film. Sir Peter Ustinov steelt duidelijk de show, maar ook Joseph Fiennes blijft op het netvlies plakken als een introverte en bezielde figuur die de Europese geschiedenis bijna terloops en in elk geval van uit zijn streven naar eerlijkheid en rechtvaardigheid voor altijd verandert. Voor liefhebbers van The Name of the Rose en Jeanne D'Arc.