FILM
Polen 1962. Een week voor ze haar geloften aflegt, krijgt de jonge Ida van de abdis van het klooster (annex weeshuis) de opdracht om haar tante Wanda op te zoeken. In de loop der jaren zijn brieven met het verzoek om Ida op te halen onbeantwoord gebleven en uiteindelijk kwam er een negatieve reactie. Het jonge meisje doet wat van haar verlangd wordt en staat enkele dagen later voor de vrouw die ze nooit eerder heeft gezien. De reactie van Wanda is koel en eerder afwijzend, maar Ida verneemt dingen die haar nooit zijn verteld: ze heet eigenlijk Ida Lebenstein, ze is joodse en haar beide ouders zijn overleden. Wanda heeft nog een foto van haar moeder als jonge vrouw met Ida als baby op de arm. Hebben de nonnen je nooit wat verteld?, vraagt ze en steekt een sigaret op. Je bent straks een joodse non, voegt ze er een beetje cynisch aan toe. Na een tijdje werkt ze Ida de deur uit. Er komen regelmatig mannen over de vloer. Zij kan Ida niet in huis nemen. Die heeft daar trouwens niet op gerekend. Ze loopt met haar handkoffertje naar het station en wacht op de trein. Opdracht volbracht.

Een paar uur later zit Ida nog altijd op een bankje in het station. Wanda heeft zich schijnbaar bedacht, want ze neemt de jonge vrouw mee naar huis waar ze haar oude foto’s toont en haar belooft om samen naar het graf van Ida’s ouders te gaan. Dat wordt evenwel een lange zoektocht, want in het huis waar ze tijdens de oorlog verstopt zaten, wonen nu andere mensen. Bovendien blijkt niemand zich in het dorp de ouders van Ida te herinneren of te willen herinneren, want over de joden wordt niet meer gesproken. Wanda laat zich evenwel niet uit het veld slaan, als procureur-generaal weet ze hoe men mensen aan de praat kan krijgen.  De informatie is niet alleen een klap voor Ida, maar vooral voor haarzelf…
 

  

Ida speelt zich af in het communistische Polen. De oorlog ligt meer dan 15 jaar in het verleden, maar de wonden zijn niet geheeld en over het lot van de joden wordt gezwegen. De vragen van Wanda en Ida stuiten op geheimen die men verborgen wil houden. Pas na verloop van tijd – als de betrokkenen beseffen dat ze met een procureur-generaal te maken hebben – is men bereid om te praten, zij het onder voorwaarden. Over wat er tijdens de oorlog is gebeurd en waarom, geeft de regisseur weinig informatie. Het moet blijken uit de schaarse dialogen en situaties. Het was niet mijn bedoeling om te oordelen of te veroordelen, zegt hij daarover in het interview (zie Extra’s), maar het betekent dat enige voorkennis over de Poolse positie in WOII geen overbodige luxe is. Het beeldmateriaal verraadt evenmin weinig over wat Wanda en Ida over het verleden ontdekken. Regisseur Pawel Pawlikowski kiest niet alleen voor zwart-witopnamen, hij vermijdt ook close-ups en situeert z’n personages altijd in een zo goed als lege omgeving om afleiding te voorkomen en controle te houden over de informatie die hij ter beschikking stelt.
 

  

Ida is m.a.w. een vrij kale film, maar die aanpak past precies bij het onderwerp en de tijdsgeest, want Polen anno 1962 was niet bepaald een vrolijk land, terwijl de naweeën van de Tweede Wereldoorlog er veel langer een rol speelden dan in de meeste westerse landen. Pawlikowski spreekt inderdaad geen oordeel uit, maar zijn aanwijzing is duidelijk: er werden in zijn vaderland niet alleen joden vermoord in Duitse concentratiekampen. Het racisme tegen joden tiert er al sinds eeuwen en van de algemene verwarring werd door burgers gebruik gemaakt om hun huizen en bezittingen in handen te krijgen, zo nodig door ze eigenhandig te vermoorden. Het is een zwarte bladzijde uit de Poolse geschiedenis die tot vandaag een schaduw werpt op het imago van het land. Via de figuur van Ida’s tante Wanda levert de regisseur ook kritiek op het politieke bestel uit die tijd en dus op het communisme. Wanda heeft voor het regime gewerkt en in die functie heeft ze – naar eigen zeggen – heel veel mensen tot de galg veroordeeld. We zien haar als voorzitter van de rechtbank in één procesvoering. Gelukkig ziet ze er niet uit, en ook in haar gesprekken met Ida is ze eerder negatief over haar werk. Komt daarbij dat zij – en niet Ida – kampt met demonen uit het verleden, en het is duidelijk dat de roadmovie die ze samen met haar nichtje aanvat vooral haar psychische evenwicht in gevaar brengt.
 

   

Maar als kijker heb je vooral oog voor Ida, want zij is de meest kwetsbare van beide vrouwen wegens haar jarenlange verblijf in een beschermde omgeving. Vreemd genoeg lijken de onthullingen haar veel minder – of zelfs niet - uit evenwicht te brengen. Misschien omdat ze kracht put uit haar geloof, wat de regisseur heel handig gebruikt als spiegel voor het atheïsme van Wanda, dat schijnbaar geen psychische en/of morele steun biedt. Het is allemaal op een subtiele manier in het scenario verwerkt – en dat is ook Pawlikowski’s bedoeling – maar een aandachtige toeschouwer ontgaat het niet.

Debutante Agata Trzebuchowska zet een geloofwaardige Ida Lebenstein neer terwijl ze eigenlijk niet veel zegt en ook fysiek weinig actief is. Maar dat past uiteraard perfect bij een jonge vrouw die binnen een week haar kloostergeloften aflegt. Zij is het gewend om te zwijgen en stil te zitten. Doch haar ogen spreken boekdelen, ze zijn de spiegel van haar ziel. Agata Kulesza (Wanda) is in alles haar tegenbeeld. Ze is luidruchtig en actief en ze gebruikt haar positie in het communistische bestel om de wereld naar haar hand te zetten. Zij is ook degene die het initiatief tot de zoektocht naar Ida’s ouders neemt, wat op te veel welwillendheid lijkt voor een vrouw die aanvankelijk zeer afwijzend reageert. Maar Wanda heeft haar eigen redenen om in het verleden te graven, en die zijn verbonden met het lot van Ida’s ouders.