FILM
2005 is het jaar waarin één van de grootste Franse culturele fenomenen wordt herdacht. Op 24 maart was het immers exact honderd jaar geleden dat schrijver Jules Verne overleed. De werken van de auteur lagen aan de basis van het sciencefictiongenre en mengden op meesterlijke wijze feiten en fictie. Anderhalve eeuw geleden reeds schreef hij over reizen naar de maan, verkenningstochten naar het centrum van de aarde en mysterieuze eilanden vol verloren gewaande monsters. Dat hij daarbij een visionaire blik tentoonspreidde mag blijken uit twee significante parallellen. Vooreerst het opmerkelijke feit dat hij als ideaal lanceerplatform voor een maanreis een plek koos die nog geen honderd kilometer verwijderd ligt van het huidige Cape Canaveral en natuurlijk ook de hommage die de eerste atoomduikboot in 1959 aan de schrijver bracht door de naam Nautilus te kiezen. Een duidelijke knipoog naar het door dezelfde kracht aangedreven schip van Kapitein Nemo dat bijna een eeuw eerder opdook in Vernes bekendste roman: 20.000 mijlen onder Zee, die de basis zou vormen voor de populaire Disney-film uit 1954.



Het verhaal is iedereen genoegzaam bekend. In 1869 maken talloze zeelieden gewag van een gigantisch zeemonster in de Stille Oceaan dat al menig schip tot zinken bracht. De Parijse Professor Arronax en zijn assistent Conseil besluiten het fijne van de zaak uit te zoeken en kiezen het ruime sop. Als het monster hun schip aanvalt en ze samen met matroos Ned Land overboord gooit, achterhalen ze de waarheid achter de mythe. Het zeemonster is eigenlijk een onderzeeër onder het commando van de enigmatische kapitein Nemo. Hij laat de indringers als zijn gevangenen toe op de duikboot en neemt ze mee op een avontuurlijke reis naar exotische eilanden en de diepste kloven van de oceaan. Nemo heeft overigens een verborgen agenda: hij wil te weten komen of de oorlogszuchtige wereld klaar is voor zijn revolutionaire uitvinding alvorens hij professor Arronax deelgenoot maakt van zijn plannen. Maar de koppige vastberadenheid waarmee de kapitein trauma’s uit zijn verleden wegdrukt vormt vaker en vaker een bedreiging voor zijn drie gasten. Een ultieme confrontatie kan niet uitblijven.

20,000 Leagues Under The Sea was oorspronkelijk bedoeld als animatiefilm. Walt Disney, een grote fan van Vernes verbeeldingswereld, zag in de roman een ideaal vehikel voor zijn talentvolle tekenteam. Maar beïnvloed door de prachtige storyboards van een medewerker besloot Disney er zijn allereerste live-actionprent van te maken in glorieus Technicolor dan nog en in het gloednieuwe, uitgestrekte Cinemascopeformaat. Vooraleer de productie echter van start kon gaan diende een goed script te worden geschreven. En dat zou niet eenvoudig zijn. De roman van Verne houdt zich immers meer bezig met oceanologische overpeinzingen dan met avontuurlijke passages. Het was m.a.w. de taak van scenarist Earl Felton om er een dramatisch, coherent en opwindend geheel van te maken.



En op het eerste gezicht lijkt hij daarin geslaagd. Hij hangt het verhaal immers ingenieus op aan de ontsnappingspogingen van Nemo's gevangenen, wat meteen voor de nodige dramatische wrevel zorgt tussen de belangrijkste personages. Ook weet hij het verleden van de kapitein stevig uit te diepen, waardoor Nemo ontegensprekelijk de spil van het verhaal wordt, een Shakespeariaanse antiheld bijna. De diverse actiescènes zijn eveneens knap in de plot geïntegreerd, vooral dan de memorabele aanval van de inktvis waarop ik later nog zal terugkomen. Maar toch heeft Felton zich niet volledig onder de problematische origine van de roman kunnen uitworstelen. Grote stukken van de prent blijven immers tragisch onderontwikkeld waardoor 20,000 Leagues Under The Sea enkele lange sequenties bevat die een modern publiek nauwelijks kunnen boeien. Feitelijk is de prent één lange aanloop van 90 minuten naar een climax van dertig minuten. De toevoegingen om de film toegankelijker te maken voor een groot publiek, zoals een zanginterludium met Kirk Douglas en de toevoeging van een zeehond als slapstickhuisdier van Nemo, werken daarentegen verbazingwekkend goed. Al bij al vormt Feltons scenario dus alsnog een solide kapstok voor de productie.

Bij het maken van 20,000 Leagues Under The Sea zijn kosten noch moeite gespaard om een zo levendig en entertainend mogelijke film tevoorschijn te toveren en dat zie je dan ook op het scherm. Het eerste wat in het oog springt is het fabuleuze, Oscarwinnende productiedesign. Van de majestueuze glorie van de Nautilus tot de mooie recreatie van San Francisco anno 1869 en Kapitein Nemo’s uitvalsbasis in een holle vulkaankrater, leveren Harper Goff, John Meehan en Emile Kuri feilloos werk af. Nooit eerder en nimmer sindsdien is een dergelijk verbluffend evenwicht gevonden tussen een Victoriaanse wereld en de ruwe, onbehouwen kracht van machines uit de tijd van de Industriële Revolutie. En dan spreek ik nog niet over de oogstrelende matteschilderijen van meesterartiest Peter Ellenshaw, die tot de fraaiste behoren uit de filmgeschiedenis. Al deze designelementen worden bovendien met zelfzekere hand ondergedompeld in een gesatureerde Technicolor-regenboog door cameraman Franz Planer.



Voor de regie koos Walt Disney de relatief jonge cineast Richard Fleischer. De keuze was in twee opzichten opmerkelijk. Ten eerste omdat de regisseur tot dan vooral naam had gemaakt met donkere films noirs. Ten tweede omdat hij de zoon was van Max Fleischer, in de jaren dertig de grootste rivaal van Disney op het vlak van animatiefilms. Toch bleek eens te meer, zoals zo vaak in zijn carrière, dat de vader van Mickey Mouse het bij het rechte eind had. Fleischer toont zich een bekwaam filmer van epische avonturenfilms met oog voor detail en wonderlijke camerastandpunten. Daarenboven past hij zich prima aan het ultrabrede Cinemascopeformaat aan, zodat geen enkele hoek van het beeld onbenut blijft. Een minpunt is dan weer zijn onvermogen om de kijker werkelijk in het verhaal te slepen. Zijn regie blijft iets te statisch en berekend om het publiek volledig te overtuigen.

Uitzondering is de terecht geroemde inktvissequentie waarin een gigantische octopus de Nautilus belaagt. Deze scène is niet alleen het hoogtepunt van de film, maar een mijlpaal in de geschiedenis van de avonturenfilm. De worsteling van de scheepscrew met het zeemonster blijft trouwens erg goed overeind, getoetst aan moderne normen. Dankzij een opzwepende montage, uitmuntende (en opnieuw Oscarwinnende) special effects en een apocalyptische regie zijn dit dé definiërende vijf minuten van de prent. De iconische status van de sequentie mag blijken uit het feit dat nagenoeg ieder kind dat 20,000 Leagues under the Sea op een zondagmiddag op de kijkbuis van zijn grootouders zag passeren (en dat zijn er nogal wat), de inktvis met de klauwende tentakels nog steeds levendig voor ogen staat.



Over de visuele pracht van de film kan men nog uren doorgaan, maar ook op auditief vlak toont 20,000 Leagues Under The Sea zich van zijn beste kant. De geluidseffecten geven op zeer accurate wijze zowel de wonderen als de gevaren van de oceaan een eigen stem. Natuurlijk is het ruimtelijke effect niet te vergelijken met de multiboxsurroundkracht van moderne cinema, maar voor een vijftig jaar oude productie wordt verfrissend omgesprongen met audio. En ook de muzikale ondersteuning is van de hoogste kwaliteit. De score van componist Paul Smith vertrekt vanuit een aantal herkenbare thema’s waarvan Kapitein Nemo’s thema het langst bijblijft. Vooral in een wondermooie, dromerige onderwaterscène, waarin een crewlid van de Nautilus een waardig zeemansgraf krijgt, komt de muziek krachtig uit de hoek. Eveneens memorabel is Nemo's semiwaanzinnige orgelspel, het met gotische horror doordrongen Toccata en Fuga van J.S. Bach. Ten slotte dient ook Whale of a Tale vermeld te worden, een poging van Kirk Douglas om het muzikale gehalte van zijn stembanden uit te testen. De song injecteert wat welkome comic relief in het eerste half uur van de prent, maar bewijst tegelijkertijd dat Douglas nooit een succesvolle crooner kan worden.

20,000 Leagues under the Sea is het soort film waaraan je altijd goede herinneringen zal hebben, maar die bij nadere inspectie de verwachtingen niet volledig inlost. Ondanks het geniale production design en de technische all-roundperfectie weerhouden een aantal losse schakels de prent ervan tot een klassieker pur sang uit te groeien. Zo slaat het scenario je als kijker nooit knock-out, speelt de regie het iets te veilig en had de lengte een twintigtal minuten korter gekund. Ook de acteerprestaties beklijven niet echt. Peter Lorre en Paul Lukas krijgen niet de kans om hun kunnen te tonen en Kirk Douglas voert iets te nadrukkelijk het rebelse karakter van zijn personage op. James Mason overtuigt nog het meest, maar hij laat weinig ruimte voor humor of menselijkheid in zijn Kapitein Nemo, waardoor het publiek zich moeilijk met het karakter kan identificeren. Tijdloosheid heeft vaak te maken met kleine dingen, soms met externe factoren waar je nooit grip op krijgt en op dat vlak schiet 20,000 Leagues under the Sea net te kort. Maar hoewel de film nooit op dezelfde hoogte geplaatst kan worden als bijv. The Adventures of Robin Hood of Raiders of the Lost Ark, kan je niet anders dan de prent een meer dan verdienstelijke poging tot pretentieloos amusement noemen.



BEELD EN GELUID
Disney lijkt erop gebrand de meest geliefde klassiekers uit z'n rijkelijk gevuld archief met gepast egards naar het digitale tijdperk te brengen. De dvd-presentatie van 20,000 Leagues under the Sea is daar een goed voorbeeld van. De film is in het oorspronkelijke superwidescreenformaat van 2.55:1 op de disk geperst en ziet er beter uit dan ooit. De Technicolorkleuren geven een heerlijk ouderwets matineegevoel aan de prent, maar zijn niet overgesatureerd waardoor de actie nauwelijks aan realisme inboet. Vuiltjes en printbeschadigingen zijn vakkundig weggewerkt, hoewel filmgrain nog op diverse plekken aanwezig is. Contrasten en zwartniveaus zijn daarenboven uitzonderlijk goed, behalve in het handvol day-for-nightsequenties, die samen met de fluctuerende scherpte (een kinderziekte van de anamorfe Cinemascopelenzen), als enige de aanzienlijke ouderdom van de film verraden.

Op audiovlak is 20,000 Leagues under the Sea alleen voorzien van een gerestaureerde, naar Dolby Digital 5.1 opgewaardeerde track. De mix kreeg zelfs het THX-certificaat en klinkt erg goed. Het oorspronkelijke spoor is uitgebreid tot een wijder soundscape zonder noemenswaardige problemen. De hoofdmoot van de geluidseffecten situeert zich weliswaar nog steeds in de voorste boxen, maar tijdens o.a. de inktvisaanval krijg je de volle surroundervaring. Dit kwalitatieve werk neemt echter niet weg dat ik liever ook de originele mix als optie had gezien op deze disk. Er gaat immers niets boven het simuleren van de originele kijkervaring, hoe geavanceerd moderne technologie ook moge zijn.



EXTRA’S
Als Disney de noemer Special Edition op één van z'n producten plakt, mag je er doorgaans donder op zeggen dat je een ware schatkist met bonusmateriaal op de dvd aantreft. 20,000 Leagues under the Sea gaat dan ook gebukt onder een zondvloed aan extra’s, verspreid over twee schijfjes.

Disk 1
De voornaamste extra op deze disk is een Audiocommentaar. Aan het woord zijn regisseur Richard Fleischer en filmkenner Rudy Behlmer. Met hun tweetjes halen ze twee uur lang herinneringen op aan de productie. Zowel achtergrondinformatie als anekdotes komen aan bod en vooral over de technische kant van het filmproces worden heel wat weetjes opgerakeld. Een prima babbelspoor dus. Ook op de disk treffen we Grand Canyonscope (7 min.) aan, een slechts zelden entertainende Donald Duck-cartoon die in 1954 als voorfilmpje van 20,000 Leagues werd geprojecteerd en ook gebruik maakt van het Cinemascopeproces. Ten slotte laat Disney niet de kans liggen om een aantal andere producties uit z'n dvd-gamma aan de man te brengen met een vijftal Cross-promotionele trailers.

Disc 2
Maar de hoofdmoot van de extra’s is terug te vinden op de tweede schijf, beginnende met The Making of 20,000 Leagues under the Sea (87 min.). Deze exhaustieve documentaire doorloopt het volledige productieproces van de prent aan de hand van interviews met de betrokkenen, archiefbeelden en filmfragmenten. Dit is werkelijk een uitmuntende presentatie die alle vragen die je maar kan hebben over de film met de glimlach beantwoordt. Ook uitstekend is de featurette Jules Verne and Walt Disney: Explorers of the Imagination (16 min.). Daarin wordt aan de hand van het oeuvre van beide vertellers een parallel getrokken tussen misschien wel de belangrijkste kunstenaars van respectievelijk de 19de en 20ste eeuw. Angstaanjagend omschrijft dan weer het best The Humboldt Squid: A Real Seamonster (7 min.) waarin een oceanoloog de kijker via zelf geschoten beelden waarschuwt voor het dier dat model stond voor het monster in de film.



Lost Treasures: The Sunset Squid (3 min.) toont jarenlang verloren gewaande beelden van de oorspronkelijke inktvisscène. Die werd opgenomen in roodoranje valavondkleuren en legt bijgevolg de plastieken origine van het zeemonster schaamteloos en op hilarische wijze bloot. Een Production Gallery (3 min.) bundelt vervolgens een honderdtal setfoto’s, begeleid door Bachs orgelmuziek. Daarna trakteert Disney ons op The Musical Legacy of Paul Smith (9 min.), een blik op leven en werk van de vergeten filmcomponist die nochtans een onuitwisbare stempel drukte op vele prenten van de ‘House of Mouse’. Wie Kapitein Nemo’s schip eens van dichterbij wil inspecteren, kan dit in Touring the Nautilus (5 min.). Via blauwdrukken, 3D-animaties, foto’s en clips krijgen we een goed beeld van de architectuur van de onderzeeër.

Een Storyboard to Scene Comparison (7 min.) vergelijkt twee sequenties met hun originele papieren interpretatie. Zowel de onderwaterbegrafenis als de inktvisaanval verschillen in definitieve versie echter weinig van de storyboards. Monsters of the Deep (7 min.) is geplukt uit een wekelijks tv-programma dat Walt Disney in de jaren vijftig op de Amerikaanse buis had. Kirk Douglas en Peter Lorre brengen verslag uit van de set van 20,000 Leagues under the Sea. Vooral Lorres imitatie van een dreigende James Mason is erg grappig. Naar goede kapitalistische gewoonte bracht de release van de film heel wat merchandising teweeg. Twee verzamelaars tonen trots hun collectie in Movie Merchandise (9 min.). Wat ze echter niet bezitten zijn de drie minuten Unused Animation die als volgende extra op de dvd staan. Een animator creëerde maandenlang een onderwateruniversum vol bizarre, beangstigende vissen, maar zijn werk werd niet beloond met een opname in de film.

Onder de noemer Trims (9 min.) biedt de schijf ons vervolgens alternatieve takes van sequenties. Deze beelden zijn speciaal geschoten om gebruikt te worden in Disneys tv-programma en kan je dus niet als geknipte scènes beschouwen. Meest in het oog springen talloze takes van Kapitein Nemo’s sterfscène. De originele Trailer voor 20,000 Leagues (4 min.) mocht uiteraard evenmin ontbreken in deze indrukwekkende bonusselectie. Daarnaast kan je ook honderden foto’s, stills en sketches bekijken in de Galleries, die handig zijn onderverdeeld in diverse subsecties. Ook aanwezig zijn enkele Audio Archives, die bestaan uit radiospots, Peter Lorre’s ADR-tracks en een opname van de orgelmuziek voor Kapitein Nemo. Als uitsmijter krijgen we 1954 Disney Studio Album (4 min.) geserveerd, een compilatie van fragmenten uit alle films, cartoons en tv-shows die de studio in 1954 in productie of preproductie had.



CONCLUSIE
20,000 Leagues Under The Sea is niet de avonturenfilm die alle andere avonturenfilms doet vergeten. Het is wel een technisch hoogstandje in visueel vertellen dat een veilige plaats heeft in de filmgeschiedenis en wel om twee redenen. Het was de eerste liveactionspeelfilm die Disney maakte én de prent vergast ons op de wereldberoemde sequentie waarin een gigantische inktvis de duikboot van Kapitein Nemo aanvalt. Beeld en geluid zijn met veel liefde en kunde gerestaureerd en qua extra’s is dit een van de meest complete, kwalitatieve presentaties die de dvd-markt ooit zag. Liefhebbers van Disney en/of Jules Verne mogen deze Special Edition, die tot op heden nog niet in regio 2 is uitgebracht, dan ook niet links laten liggen.