DOCUMENTAIRE
Onze Franstalige landgenoot Thierry Michel brengt in Congo River verslag uit over zijn vierduizend kilometer lange reis op de op één na langste rivier van de wereld. Gesitueerd in het hart van Afrika, in onze voormalige kolonie Kongo, een land met een oppervlakte van een ruim twee miljoen km2 – of tachtig keer die van België – is de 4000 km lange Congo de slagader van het zwarte continent, een levensbron die zich als een slang een weg baant door het dichte oerwoud en de weidse savanne naar de Atlantische Oceaan Het is een waterweg die zoals de Rijn en de Schelde voor voorspoed en rijkdom zou kunnen zorgen, maar die anno 2005 nauwelijks een economische rol speelt in een land met gigantische grondstofvoorraden en een onwaarschijnlijk menselijk potentieel. Het verhaal van de Congo is het verhaal van het land Kongo en tegelijk van het hele continent dat zich langs zijn oevers uitstrekt tot aan de kusten van de beide oceanen. Het is een verhaal van onmacht, koloniale uitbuiting en raciale oorlogen die elke permanente ontwikkeling gefnuikt en geremd hebben, een relaas over moord en doodslag, misbruik en verkrachting en de nooit opgegeven hoop van de bevolking op een betere toekomst.



Congo River begint met een fragment uit de Amerikaanse film Stanley And Livingstone uit 1939. Journalist en avonturier Henry M. Stanley (Spencer Tracy) wordt door zijn hoofdredacteur naar Kongo gestuurd om er de Schotse ontdekkingsreiziger Dr. David Livingstone op te sporen die spoorloos verdwenen is. Het is het begin van de kolonisering van het Afrikaanse binnenland, waar nooit eerder een blanke zich durfde wagen. In 1884 slaagt Leopold II erin Kongo als Kroondomein te laten erkennen door de grootmachten. Met de opbrengst van het rubber zal hij in België megalomane bouwwerken laten oprichten ten koste van de inheemse bevolking die de werkslaven moet leveren voor het onderhoud en het oogsten van de plantages. Tienduizenden zwarten komen daarbij om het leven en nog vele tienduizenden meer verliezen een arm of een voet als ze de opgelegde quota niet halen. Het verhaal over Belgisch Kongo behoort tot de zwartste pagina’s uit onze vaderlandse geschiedenis, waarbij het woord genocide hier op zijn plaats is als we de toenmalige omstandigheden toetsen aan onze huidige terminologie omtrent misdaden tegen de menselijkheid. De problematiek heeft Thierry Michel nooit met rust gelaten. Congo River is zijn vijfde grote Kongoproject in drie decennia, waarin hij antwoorden zoekt voor het onrecht dat het land en zijn bevolking is aangedaan, door de Belgen en nadien door de clan van dictator Mobutu Seso Seko.

Thierry Michel's reis begint in de Congodelta, waar de rivier een breedte heeft van wel 30 kilometer, een gigantische wateroppervlakte met kleine eilandjes als groene stippen in een zee van blauw. De boten laveren voorzichtig door het ondiepe water, want de Congo is vaak niet dieper dan 1 à 2,5 meter. Voor de Kongolezen is de rivier zowat de enige bruikbare transportweg. De treininfrastructuur, door de Belgische kolonisator aangelegd vanaf 1904, is ondertussen bijna volledig door het oerwoud overwoekerd en dus totaal onbruikbaar. Hetzelfde geldt voor het wegennet. Wie familie wil bezoeken of zaken doet in de verder afgelegen streken, koopt een plaatsje op de drijvende roestbakken van de privé maatschappijen die het bevaarbare deel van de Congo (1700 km) regelmatig aandoen. Met duwschuiten banen ze zich een weg naar het zuiden, waarbij een man met een peilstok dag en nacht de waterstand meet en z'n bevindingen naar de brug roept om de kapitein op de hoogte te houden en te waarschuwen voor rotspartijen of zandbanken. Op het gigantische dek schuilen de passagiers onder zelfopgestelde zeilendoeken, tegen de zon, maar vaak ook tegen de felle stortregens. Tijdens de soms dagenlange tocht hebben ze geen enkel comfort aan boord: plassen en poepen doen ze in de rivier, wassen en scheren langs de relingloze zijkant van het schip met een schepemmertje of met het water uit de doorhangende zeildoeken. Eten maakt iedereen voor zichzelf, waarbij nieuwe voorraden worden ingeslagen als de duwboten aanleggen. Het afval wordt in de Congo gekieperd, net zoals het afval van de varkens, schapen, geiten en kippen waarmee de reizigers de krappe zit- en leefruimte moeten delen. Het drinkwater scheppen ze eveneens uit de rivier. Om de tijd te doden wordt er muziek gemaakt, of doen ze een spelletje. Sommige passagiers hebben hun handwerk meegebracht en proberen de afgewerkte stukken onderweg te verkopen. Moeders zogen hun kinderen, jongeren halen kattenkwaad uit, de mannen praten en roken, allemaal op een paar vierkante meter.



Als het peil van de rivier in de zomer zakt, moet de kapitein op eieren lopen om het schip in de geul te houden. Door de kuiperijen van een onhandige peiler loopt het botencomplex vast op een zandbank. Om de verschillende onderdelen naar dieper water te slepen, wordt de duwboot losgekoppeld, verhuizen de passagiers met al hun hebben en houden naar de andere eveneens overbevolkte platformen waar ze zo goed en zo kwaad mogelijk de ellende uitzitten. Het duurt een paar uur voor de klus is geklaard. Ondertussen komt er een SOS-verzoek van een andere duwboot verderop. Die ligt al een paar dagen op een zandbank. De schuit is geladen met boomstammen en daarbovenop een onwaarschijnlijk aantal passagiers, zonder beschutting tegen weer en wind of de gevreesde slaapziektevlieg, dag en nacht, dagen na elkaar. Na een reddingspoging van vijf uur moet de kapitein het opgeven. Hij krijgt de ander boot niet los. Bovendien vreest hij teveel diesel te verspillen en zelf het einde van de reis niet te halen. Het andere schip wordt aan z'n lot overgelaten. Het kan nog weken duren voor het peil van de Congo voldoende stijgt en de passagiers hun bestemming bereiken. Een boot met militair personeel aan boord wordt door de passagiers en de mensen langs de kant argwanend en in stilte gadegeslagen: ze zijn een bron van onheil ongeacht voor wie ze vechten. De dag nadien komt een duwboot in een stroomversnelling terecht. Omdat twee van de drie motoren stuk zijn, zinkt het gevaarte. De helft van de 450 passagiers verdrinkt in de Congorivier.

Thierry Michel toont actuele situatie van het leven langs de Congo en gebruikt archiefmateriaal uit de eerste helft van de vorige eeuw om de vergelijking te maken, koloniaal materiaal waarin de hardwerkende Kongolezen weliswaar geprezen worden, maar de technische en economische verwezenlijkingen van de blanken zoveel meer aandacht krijgen. Van de oude koloniale loodsen staat tegenwoordig nog alleen het skelet overeind, versleten en weggeroest. De fabrieken en werkplaatsen zijn bouwvallig en overwoekerd, de behuizing van de toenmalige koloniale heersers is in verval, de daken zijn ingestort, de muren afgebladderd en langs de waterkant komt de boeg van de verroeste transport- en passagiersschepen van weleer nog net boven de waterlijn uit: een hele beschaving weggevaagd, eentje die bestond bij de gratie van de hardwerkende en onderdanige zwarten; eentje die teerde op roofbouw en de ontginning van de natuurlijk rijkdommen zonder daarvoor iets terug te doen. Hallucinant is het bezoek aan het geboortedorp van Mobutu, waar een gids de cameraploeg door de ruïnes van de ruwbouw van zijn paleis loodst. Grote delen van het complex zijn inmiddels door het oerwoud verzwolgen en de masten in de achtergrond, ooit van ver aangevoerd om het paleis en het dorp van elektriciteit te voorzien, staan er nog, werkloos, al meer dan vijftien jaar. De kabels zijn onderweg, zegt de gids, of ze liggen ergens te wachten op verscheping, maar ze zijn in elk geval nog niet gearriveerd, voegt hij er een beetje cynisch aan toe. Zo gaat dat met dictators, is zijn conclusie.



De Kongolezen zijn tijdens de koloniale tijd tot het ware geloof bekeerd, daarvoor hebben de duizenden Vlaamse missionarissen en kloosterzusters gezorgd. Ondertussen rukken de evangelische kerken tegen een hoog tempo op. Ze zijn cooler en hebben minder last van sclerose met hun op Amerikaanse leest geschoeide technieken om de gelovigen te begeesteren en met fabeltjes over wonderlijke genezingen het geld uit de zakken te slaan. Dieper in het binnenland, weg van de rivier, drukt het voorouderlijke bijgeloof opnieuw z'n stempel op het dagelijkse leven van jong en oud: boze geesten, heksen en fetisjen, de bevolking heeft er de mond vol van.

Op zo'n 1700 km van de monding wordt de Congo onbevaarbaar wegens stroomversnellingen en adembenemende watervallen. De treinlijn die de onbevaarbare zone overbrugt (125 km), ligt al twee decennia stil. Met primitieve middelen proberen de werknemers van toen het spoor vrij te maken zodat er weer treinen kunnen rijden. Maar het gebied boven de watervallen is niet veilig. In de jaren '90 werd hier het hardst gevochten en werden tientallen dorpen uitgemoord. In een klein ziekenhuis worden vrouwen verpleegd die het slachtoffer waren van de brutaliteiten van de verschillende milities. Op een vraag daarover aan de leider van de Mai-Mai-militie, krijgt Michel als antwoord dat de heldendaden van de Mai-Mai moeten worden geprezen en dat het de anderen zijn die zich te buiten zijn gegaan aan folteringen en verkrachtingen van vrouwen en meisjes. In het plaatselijke ziekenhuis probeert het schaarse personeel de slachtoffers te verzorgen. Sommige meisjes zijn maar zes jaar oud. De hoofdarts heeft een lijst met meer dan 2000 namen van vrouwen die zijn verkracht en wier genitaliën nadien met glas of metaal werden gemassacreerd.

Uiteindelijk staat Thierry Michel aan de bron van de Congo River. Een wijze man spreekt de bron toe, vertelt wie er op bezoek komt en vraagt toestemming om de vreemdelingen tot de heilige plek toe te laten: het is een klein plasje in de lommer van hoge bomen, niet groter dan een privé visvijvertje in een normale woonwijk bij ons. Op het groenachtige oppervlak schaatsen Guido Gezelle’s schrijvertjes voorbij. In het midden borrelt het water rustig vanuit de diepte naar boven en maakt kleine kringetjes op het voor de rest stille wateroppervlak.



BEELD EN GELUID
Afrika en prachtige kleuren, het zijn twee handen op één buik en Thierry Michel doet er alles aan om dat aspect in zijn film zo goed mogelijk tot zijn recht te laten komen. Voor de nachtbeelden maakt hij dankbaar gebruik van de felle lampen van de duwboten die grote cirkels op de omgeving projecteren. Kunstlicht gebruikt hij alleen op het einde van zijn film, tijdens een misvoering van de aartsbisschop in de kathedraal van Kinshasa. De transfer heeft geen beschadigingen en ook technisch is er geen sprake van tekortkomingen. Het geluid is grotendeels direct opgenomen en dat procédé heeft zijn beperkingen, maar die vangt Michel uitstekend op door regelmatig muziekfragmenten in te lassen van de Kongolese singer-songwriter Lokua Kanza die in zijn traditionele Afrikaanse liederen uitpakt met indrukwekkende vocalen. De film heeft Nederlandse ondertiteling en kan bekeken worden met origineel Frans of Engels commentaar.

EXTRA'S
Bij de extra's niet veel soeps: de Originele Bioscooptrailer en één Andere Trailer.

CONCLUSIE
Congo River - Au-delà Des Ténèbres is een indrukwekkend, bloedmooi en interessant, maar tegelijk ook veel te lang verslag van Thierry Michel's reis naar de bronnen van de Kongorivier, in die mate zelfs dat alleen echt geïnteresseerden deze film in één ruk zullen uitkijken. Tot en met de aankomst aan de watervallen op 1700 km van de monding, is deze documentaire film heel erg interessant. Wanneer Thierry Michel nadien – om begrijpelijke redenen overigens – de rivier de rug toekeert en zijn aandacht op de situatie in het zuidelijke binnenland toespitst, daarbij onvermijdelijk de politieke toer opgaat en plaats inruimt voor het verhaal van de geterroriseerde bevolking tijdens de oorlog, verliest zijn productie een stuk van haar visuele kracht en het lekker wegtikkende tempo. Voor de rest alleen maar lof voor Michel's zeer originele scenario, de unieke en soms grappige situaties die hij onder de aandacht brengt, het prachtig camerawerk, de perfecte montage en de aandachttrekkende geluidsband met muziek van Lokua Kanza. Wie zou dit fantastisch avontuur niet een keer willen meemaken...