In deze voor televisie gedraaide film uit 1970 baseert Duitslands enfant terrible Rainer Werner Fassbinder zich op een gebeurtenis uit de 15de eeuw: in het plaatsje Niklashausen (Baden-Württenberg aan de grens met Beieren) beweert de schoolmeester Hans Böhm dat Maria aan hem is verschenen en hem opgedragen heeft om tot het volk (de boeren) te spreken. Zijn in eerste instantie christelijke toespraken leiden al gauw tot sociale en revolutionaire eisen: afschaffing van de rijke stand en z’n privileges, loon naar werk en eigendomsrecht voor de boeren. De boerenbevolking is enthousiast over Böhms eisenpakket, maar het daadwerkelijk ondernemen van enige actie ziet ze niet zitten. Dan liever een wonder waardoor de zaken van buitenaf geregeld worden, want in Böhm ziet de bevolking eerder een nieuwe Messias dan een revolutionair. Hij wordt uiteindelijk door de autoriteiten opgepakt en voor het hooggerechtshof gebracht en op 15 juli 1476 in het nabijgelegen Würzburg op de brandstapel gezet terwijl de boeren apathisch toekijken.
 

  

 

Fassbinder gebruikt de historische gebeurtenis om een verhaal te componeren over sociale en politieke kwesties die in z’n eigen maatschappij anno 1970 aan de orde zijn naar aanleiding van het studentenprotest en de harde standpunten van de linkerzijde die stilaan uiteenvalt in verschillende facties, waaronder de terroristische Rote Armee Fraction. Het is ook het jaar waarin Gudrun Ensslin een vermetel plan concipieert om haar RAF-medestander en vriend Andreas Baader – veroordeeld voor brandstichting d.m.v. een bom in een warenhuis in Frankfurt am Main en later opgepakt tijdens een politiecontrole – uit de gevangenis te bevrijden met de hulp van de bekende journaliste en linkse militante Ulrike Meinhof. De regisseur kruipt in de huid van de zwarte monnik, een figuur die zich afvraagt wie er uit is op een revolutie en waarom. De eigentijdse Hans Böhm, een hippie en soortement Christusfiguur, antwoordt dat de maagd duidelijk is geweest: het volk moet worden bevrijd van de slavernij, de heersende klasse die haar onderdrukt uitgeroeid en gelijkheid voor alle boeren opgelegd. Dat het geen eenvoudige taak wordt is voor alle partijen duidelijk en dus suggereert de zwarte monnik dat het misschien handig is om z’n vriendin Johanna te vermommen als Maria. De dorpspastoor waarschuwt het gezelschap dat men kwaad niet met kwaad kan bestrijden omdat zulks tot een nieuwe ongelijkheid leidt, maar de zwarte monnik heeft meer invloed op Böhm en dus zet hij hem ertoe aan om voor de boeren te verschijnen met de maagd aan z’n zijde en vervolgens een preek te houden over de noodzakelijke strijd tegen woeker, kapitaalvlucht en uitbuiting.
 

  

 

Niklashauser Fart is zo mogelijk Fassbinders meest politiek film uit een periode waarin het verzet tegen de gevestigde orde in Duitsland in de beginfase stond. Zijn houding is dubbelzinnig, twijfelachtig, maar tegelijk is hij duidelijk betrokken bij de discussie die de Duitse samenleving op dat moment verdeelt. Later zal hij in Mutter Küsters’ Fahrt zum Himmel (1975) en in Die Dritte Generation (1979) afstand nemen van het revolutionaire gedachtegoed, op een moment dat blijkt dat z’n vermoeden, nl. dat het heel erg fout kan gaan, is uitgekomen. Die ommezwaai leverde hem overigens zware kritiek op van de linkerzijde. Maar anno 1970 is er nog geen vuiltje aan de lucht, alles is nog mogelijk en de revolutie wordt gepredikt met teksten en citaten van verschillende auteurs uit verschillende tijdperken, aangevuld met preken en revolutionaire liederen, waaronder uiteraard de Internationale, maar ook de Duitse versie van de Italiaanse Bandiera Rossa. De acteurs zijn vermomd als 15^de-eeuwse boeren en hovelingen, doch dragen vaak ook gewoon hedendaagse kleren en de zwarte monnik, de regisseur dus, zien we altijd in jeans, zwartleren jack en een sigaret in de mondhoek in elke scène. Het procedé werkt vervreemding in de hand, maar dat is ook de bedoeling, want rechtstreeks de revolutie prediken, dat is niet Fassbinders eerste oogmerk. Toch heeft een goed verstaander niet meer nodig dan een paar rake scènes zoals die waarin de 15de-eeuwse personages op een kampeerterrein door een handvol tot de tanden gewapende leden van de veiligheidsdienst neergemaaid worden en alleen hun hoofdman overleeft en getuige is van de fascistisch en terroristische aanpak door de vertegenwoordigers van de wet.
 

  

 

De revolutie in de film mislukt en Fassbinder geeft ook aan waarom en wijst daarmee direct naar de zwakke plek van de linkse partijen en bewegingen in z’n land: de omwenteling wordt niet door het volk gedragen. Links is intelligent, maar tegelijk elitair, want het noemt zich de verlichte avant-garde en geeft daarmee aan dat het volk niet verlicht zou zijn. Fassbinders twijfel is gegrond, want door de breuk met het volk te ontkennen opereren de revolutionairen in een vacuüm en zijn ze vooral met zichzelf bezig. En zoals de zwarte monnik in het begin zegt kan een kleine groep in het beste geval een revolutie opgang brengen, maar ze nooit ensceneren.

 

Niklashauser Fart is niet Fassbinders meest toegankelijke film en populair is de productie zelfs nooit geweest, zelfs niet bij z’n diehardfans, want daarvoor is het scenario te gesloten, te symbolisch, met veel te veel metaforen in stijl en woordgebruik en nauwelijks actie, laat staan karakterisering van de hoofdpersonages. Niklashauser Fart is veel meer een ideeënfilm waarin de voorwaarden voor een succesvolle film van ondergeschikt belang zijn. Naargelang de afstand tot de jaren zestig en zeventig toeneemt verwordt de film overigens steeds meer tot een tijdsdocument over een afgesloten periode, zij het dat de huidige Grünen zowat de kinderen zijn van degenen die destijds niet voor het terrorisme, maar voor de parlementaire weg kozen. In het oeuvre van Rainer Werner Fassbinder is Niklashauser Fart evenwel een logische stap en dus verdient de film het om uit de vergetelheid gehaald te worden.
 

  

 

Deze film is destijds op 16 mm gedraaid, maar ondertussen gerestaureerd met behoud van de toenmalige karakteristieken: felle en oververzadigde tinten en redelijk veel korrelvorming. Af en toe is er nog een witte stip zichtbaar, wellicht om de ouderdom van het materiaal niet helemaal te camoufleren en de concentrische cirkels die voor rimpels in het beeld zorgen tegen het einde van de film, zijn beslist een keuze van de regisseur.

Zoals gewoonlijk is de geluidsband eenvoudig, want de afwerking van de geluidssporen van z’n films interesseerde Fassbinder nauwelijks. De muziek van de hand van z’n naaste medewerker Peer Raben bevat klassieke toetsen, maar ook geluid dat eerder als alternatief kan worden bestempeld. Wij bekeken een Duitse versie van Niklashauser Fart, gereleased door Arthaus en dat betekent dat er geen Nederlandse ondertitels beschikbaar zijn. Volgens de aftiteling bestaan er wel Duitse ondertitels, maar ook die staan jammer genoeg niet op deze uitgave.

Op deze release uit 2005 vindt u een Filmografie & Biografie R.W. Fassbinder (tekst), de Originele Bioscooptrailer en een Fotogalerij.
 

  

 

Niklashauser Fart is beslist geen spek voor ieders bek. Daarvoor heeft de productie te veel theaterkarakteristieken, bevat ze te veel tekst en is er te weinig sprake van een makkelijk te volgen voortgang en inhoud. Enige voorkennis van de politieke en sociale omstandigheden in de Bondsrepubliek op het einde van de jaren zestig is bijna essentieel om de film in z’n context te kunnen plaatsen en dus is dit eerder een uitgave voor de echte fans van Rainer Werner Fassbinder en/of voor liefhebbers van de naoorlogse geschiedenis van onze grote buurman.