De Amerikaans-Duitse filosofe Hannah Arendt, in de jaren 20 leerling van Heidegger en tijdens de Tweede Wereldoorlog opgesloten in een interneringskamp in Frankrijk, doet The New Yorker het voorstel om het proces Eichmann in Jeruzalem te verslaan. Bij The New Yorker wordt geaarzeld, maar uiteindelijk gaat men op haar voorstel in, want als auteur van het standaardwerk The Origins of Totalitarism (1951) geldt zij in de hele wereld als een autoriteit op het vlak van dictatoriale regimes. In Jeruzalem maakt Hannah Arendt het proces tegen Adolf Eichmann van op de eerste rij mee en haar bevindingen zal ze later vastleggen in het boek Eichmann in Jeruzalem – de Banaliteit van het Kwaad, waarmee ze niet alleen een controverse uitlokte in Israël, maar ook in Europa en Amerika. Dat het openbaar ministerie in Jeruzalem er alles aan deed om Adolf Eichmann af te schilderen als een schurk en een massamoordenaar stond in schril contrast met de indruk die de voormalige nazi-functionaris op Hannah Arendt maakte. Zij zag in de beklaagdenbank geen gruwelijk monster zitten, maar een onbeduidend persoontje dat ondanks zijn beperkte kwaliteiten een massamoord had helpen realiseren. Het Kwaad, besloot ze, is geen radicaal proces, maar net het tegenovergestelde: het heeft iets banaals en in het geval van de Holocaust was er sprake van een proces dat door de nazi’s was gebureaucratiseerd in kleine stukjes, waardoor alleen Hitler verantwoordelijk was voor het geheel en ieder ander voor niet meer dan een klein onderdeel. Eichmann behoort tot de groep mensen die niet in staat is om zelfstandig te denken, was haar conclusie, hij hield zich aan de regels en voerde ze minutieus uit. Dat was geen excuus voor zijn misdaden – Arendt was het ermee eens dat Eichmann de doodstraf zou krijgen – maar een les over de duistere kant van de menselijke natuur, eerder dan een verklaring of een theorie over het fenomeen van de Entlösung. De overlevenden van de kampen, maar ook haar vrienden in Israël en haar universitaire collega’s in Amerika en Europa reageerden furieus en verweten Hannah ArendtHannah partij te kiezen voor Eichmann en op haar beuert het leed van het joodse volk te banaliseren.

Arendt hield evenwel het been stijf. Haar eerste artikel in The New Yorker, nauwelijks tien pagina’s lang, lokte massaal protest uit in Amerika. Voor elke pagina hebben nu al meer dan 100 protesten ontvangen, kreeg de hoofdredacteur van een redacteur te horen en ook ten huize Arendt stond de telefoon niet stil en stapelden de protest- en dreigbrieven zich op. Uiteindelijk besloot Arendt om alle schrijvers een persoonlijk antwoord te sturen, want ze wilde niet het land uit worden gezet. Ze had te hard gevochten tegen haar 18-jarig statuut als staatloze om opnieuw in die situatie terecht te komen. Van haar conclusies nam ze evenwel niets terug. En ook later zou ze nog vaak in aanvaring komen met de goegemeente, o.a. over begrippen zoals politieke participatie, democratie en feminisme, want Hannah Arendt was als denker – zoals alle belangrijke filosofen – haar tijd ruim vooruit en haar ideeën pasten zelden in de tijdsgeest.

Met Hannah Arendt snijdt de Duitse regisseuse Margarethe von Trotta (Rosenstrasse, 2003) opnieuw een zeer politiek thema aan dat zeer nauw verbonden is met de geschiedenis van haar vaderland in de vorige eeuw. Dat het levensverhaal van Hannah Arendt haar nauw aan het hart ligt, hoeft niet te verbazen, want als kind leefde Von Trotta jarenlang als staatloze in Düsseldorf. Zoals miljoen andere Duitsers was haar familie na de Tweede Wereldoorlog verdreven uit Oost-Europa en probeerde in een totaal gedemoraliseerd en vernietigd Duitsland een nieuw bestaan op te bouwen. Halfweg de jaren 60 ging ze aan de slag als toneelactrice, kwam in contact met Rainer Werner Fassbinder en trad in 1971 in het huwelijk met Volker Schlöndorf. Sindsdien regisseerde ze meer dan 15 films waarin sterke vrouwen vaak een vooraanstaande rol spelen.

In Hannah Arendt mag Barbara Sukowas de hoofdrol voor haar rekening nemen. Het is geen gemakkelijke opdracht, maar Sukova zet zondermeer een geloofwaardig personage neer waarin de koppigheid én de kwetsbaarheid van de Amerikaans-Duitse filosofe perfect tot hun recht komen. Meligheid wordt evenwel op elk ogenblik vermeden: Hannah Arendt is een sterke vrouw, gesterkt door haar verleden in een Frans interneringskamp en zich bewust van haar grote verantwoordelijkheid als denker, waarmee ze tegelijk afstand neemt van haar mentor Martin Heidegger, die na de machtsovername van de nazi’s lid werd van de partij, die hij aanvankelijk ook daadwerkelijk politiek steunde. Barbara Sukova en Margarethe von Trotta zijn geen onbekenden voor elkaar, want Sukova kroop eerder ook al in de huid van Von Trotta’s Rosa Luxemburg (1986), ze speelde de hoofdrol in Vision – Aus Dem Leben Der Hildegard Von Bingen (2009) en had een belangrijke rol in haar vierde langspeelfilm Die Bleierne Zeit (1981).

In belangrijke bijrollen ziet u o.a. Julia Jentsch (Der Untergang, 2004; Die Fetten Jahren Sind Vorbei, 2004) als Hannahs minzame en toegewijde secretaresse in New York, Axel Milberg, een acteur die bij ons totaal onbekend is, maar die bij onze oosterburen in meer dan 135 productie te zien was sinds 1982, in de rol van Hannahs echtgenoot Heinrich en de Engelse actrice Janet McTeer (Parade’s End, 2012; Albert Nobbs, 2011) als Hannahs collega-professor Mary McCarthy, een vriendin die haar blijft steunen, zelfs op het moment dat alle andere collega’s zich van Hannah hebben afgewend.

Hannah Arendt is geen feelgoodfilm om van uw zaterdagavond een succes te maken, maar het portret van een vrouw die er niet tegenop zag om tegen de stroom in te roeien als haar overtuiging haar daartoe dwong. Het is evenmin Margarethe von Trotta’s bedoeling om u als kijker op een lichtzinnige wijze meer dan 100 minuten te verstrooien, getuige de originele footage uit het Eichmann-proces in Jeruzalem dat ze een aantal keren in de film monteert en de niet altijd even gemakkelijke discussies tussen joodse intellectuelen uit Arendts omgeving waarop u een aantal keren getrakteerd wordt. Als de filosofe Hannah Arendt én de nasleep van de naziprocessen na WOII u interesseren, dan krijgt deze film beslist een plaatsje in uw top 10, want net zoals David Cronenbergs niet evidente A Dangerous Method (2011) over Jung & Freud, is Hannah Arendt een film die ertoe doet, en in dat geval zal Barbara Sukova u stellig ook emotioneren met Hannah Arendts toespraak voor een afladen auditorium waarin ze haar opvattingen over criminelen zoals Adolf Eichmann met vuur verdedigt.