FILM
Z'n laatste grote film wijdde Derek Jarman aan het leven en het werk van de in Oostenrijk geboren filosoof en denker Ludwig Wittgenstein (1889-1951). Kort na het voltooien van de film overlijdt Jarman aan aids. Z'n portret van de Oostenrijker is een essay eerder dan een echte biografie en voor wie onbekend is met het werk van de filosoof is het wellicht niet evident om via de gefragmenteerde selectie van de regisseur een representatief beeld te krijgen van wie Ludwig Wittgenstein was en wat zijn belang is voor de moderne filosofie. Jarmans Wittgenstein is een gestileerde productie qua aankleding, beeldconcept en dramatisch verloop en focust hoofdzakelijk op belangrijke momenten uit diens leven, zijn stellingen omtrent het verband tussen taal en filosofie, de omgang met collega-professoren in Cambridge en zijn verborgen homoseksualiteit die volgens Jarman aan de basis ligt van zijn innerlijke revolte en zijn onmogelijkheid tot verzoening met de beperkingen van het leven as such.

De jonge Wittgenstein – uitgedost als een Romeinse keizerszoon - stelt ons zijn familie voor in de inleiding van de film: rijke Weense bourgeoisie met veel geld en invloed, de vrouwen in jurken naar de laatste mode en een vergulde tiara in het haar, zijn broers Hans en Rudolf – allebei door zelfmoord om het leven gekomen – uitgedost als Romeinse veldheren op weg naar het front. Zijn broer Paul, de eenarmige concertpianist, verschijnt in jacquet, klaar voor een optreden in het Weense operahuis. De scène biedt veelbelovende perspectieven voor het vervolg van de film, maar Jarman bergt de familie van Wittgenstein vervolgens zonder meer op in zijn archief en voert de kijker mee naar Cambridge, de plek die Wittgenstein uitkoos om filosofie te studeren. In Cambridge leert hij de filosoof en wiskundige Bertrand Russell (Michael Gough) kennen en de al even vermaarde John Maynard Keynes (John Quentin), economist en grondlegger van de theorie over macro-economische fenomenen. In latere jaren zullen die beide mannen zijn grootste verdedigers én zijn grootste criticasters zijn. Bertrand Russell noemde Ludwig Wittgenstein ooit de grootste denker van de 20ste eeuw, een hele eer, want de eeuw was niet eens halfweg.



Derek Jarman ontcijfert de persoonlijkheid van Wittgenstein via de gesprekken die hij voert met Russell en Keynes, citaten uit zijn dagboeken en brieven, gelezen door Russells maîtresse Ottoline Morrell (Tilda Swinton), een wufte en mondaine verschijning, en via de lezingen die hij geeft voor collega's en studenten. Eén van zijn anekdotische en in se grappige hersenspinsels over de mogelijkheden en de grenzen van taal – een materie die hem mateloos boeide - gaat als volgt: een hond kan niet liegen noch oprecht zijn. Een hond weet dat zijn baas komt. Hij weet alleen niet dat hij pas woensdag komt. Is dat omdat hij geen taal heeft? En ook: waarom vindt men het normaal dat de zon om de aarde draait en niet andersom ? Omdat het er zo uitziet? Hoe ziet het er dan uit als de zon rond de aarde zou draaien? Maar Wittgenstein komt er zelf ook niet uit. Z'n hele theorie over taal en haar verhouding tot de filosofie zal hij op een dag zelf verwerpen om in een toestand van twijfel terechtkomen. Hij gaat als vrijwilliger naar de Eerste Wereldoorlog omdat hij in het aanschijn van de dood pas echt kan ervaren wat de betekenis van het leven is; hij reist naar het communistische Rusland en wil er als arbeider aan de slag gaan, maar de nieuwe garde in Moskou heeft geen behoefte aan ongeschoolde buitenlandse arbeiders; wanneer hij in Cambridge op straat door een stel jonge meiden voor nicht worden uitgescholden, kondigt Wittgenstein met veel drama zijn zelfmoordpoging aan. Of ie vooraf nog een glas champagne wil?, is de gortdroge reactie van Bertrand Russell. Nee, liever een kopje thee, is de reactie van een denker met weinig gevoel voor humor.

Derek Jarman voegt aan het zeer biografische scenario van Terry Eagleton een dosis persoonlijke smaak en visie toe, gooit een heleboel materiaal weg en concentreert zich op cruciale crisismomenten uit het leven van zijn personage dat hij met beperkte, maar perfect berekende visuele middelen reconstrueert. Hij plaatst Karl Johnson in een vlek wit licht tegen een inktzwarte achtergrond en laat de Wittgenstein in hem zijn statements maken, aarzelend, vol vastberadenheid of evoluerend van zoekend naar overtuigd, van ingetogenheid en twijfel naar ziedende woede in een paar seconden: Wittgenstein als ultieme drama queen, niet meer of niet minder, vol zelfmedelijden en zelfbeklag, een haperende geest, een eeuwig piekerende denker met een afkeer voor de wereld en het alledaagse, een gewond intellectueel.

Naast de dramatische vertelling van Wittgensteins intellectuele bezigheden en de schijngevechten met zichzelf, ontwikkelt Jarman een verhaallijn over de al dan niet vermeende homoseksualiteit van de filosoof. In Johnny (Kevin Collins), filosofiestudent en minnaar van John Maynard Keynes, ziet Wittgenstein alles wat hijzelf niet is en zou willen zijn. Jarman brengt het materiaal voorzichtig aan en wordt nooit echt expliciet. Het blijft bij een kusje (Johnny & Keynes) en handjevrijen (Wittgestein en Johnny) in de bioscoop. Tegen het einde van de film stopt de regisseur Ludwig Wittgenstein in een vogelkooi als metafoor voor zijn seksuele gevangenschap, zijn angst om zichzelf te zijn in een maatschappij die zijn seksuele voorkeur veroordeelde en ontkende. Jarman suggereert met andere woorden dat het drama van Wittgenstein terug te voeren is op het ontbreken van een (seksuele) uitlaatklep, waardoor fysieke en intellectuele loutering onmogelijk was.

De acteerprestaties in deze film zijn buitengewoon: Clancy Chassay als de 12-jarige Ludwig Wittgenstein brengt een sobere en verrassend sterke interpretatie vol humor. Michael Gough (Bertrand Russell) en John Maynard Keynes (John Quentin) spelen hun rol met een zeer Brits flegmatisme, minimalistisch, onderkoeld en altijd to the point, met scherpe oneliners die getuigen van psychologisch doorzicht en maturiteit. Telda Swinton, Jarmans muse, is de rol van Otteline Morrell op het lijf geschreven. Zij is de verleidelijke maîtresse, de theatrale luxe courtisane, de geïnteresseerde amateur die met een ontwapenende onbevangenheid haar minnaar Russell om de vinger windt.



BEELD EN GELUID
Wittgenstein grossiert in haarscherpe beelden en prachtige kleuren. Felle tinten van grasgroen over indigoblauw en verzadigd roze combineert Derek Jarman met goudkleurige sierraden, donkere legeruniformen en zomerse studentenplunjes. Het licht wordt spaarzaam en efficiënt ingezet om in elke scène de aandacht te vestigen op datgene wat de regisseur wil benadrukken, de rest blijft in het halfduister, in het overgangsgebied tussen licht en donker, zwartwit en kleur. Elke scène is perfect geconcipieerd met een minimum aan attributen en een maximaal effect. Op regelmatige tijdstippen keert Jarman terug naar de jonge Wittgenstein om een sprong in de tijd te maken. Op dezelfde manier cut hij van Otteline Morrell naar Bertrand Russell om bijv. een brief van de filosoof van commentaar te voorzien of verschillende meningen over zijn karakter en/of gedrag mee te delen. De film klokt af op 69 minuten, waardoor Wittgenstein nooit gaat vervelen. De dvd-transfer is vrij van ongerechtigheden en digitale tekortkomingen. Aan het selectiescherm is bijzonder veel aandacht besteed: het oogt modern en aantrekkelijk. De ondertiteling is goed van kwaliteit, maar soms wat té bondig. De klankband staat in stereo 2.0 zonder surroundeffect. Het geluid zit vooraan met de stemmen in het midden en de klassieke soundtrack over het midden. Schubert, Frank, Brahms, Mozart, Satie, Janacek, Poulenc, Ravel en Schumann leveren de rustige maar overtuigende muziekfragmenten, meestentijds composities voor piano.

EXTRA'S
De dvd bulkt van de extra's. Met meer dan 70 minuten aanvullend materiaal wordt de kijker/koper wel heel erg verwend: proficiat Moskwood Media! Introductie door filmhistoricus Ian Christie (5 min.) is een zinvolle inleiding tot het werk van Derek Jarman. In het interview met Tilda Swinton wordt vooral gepraat over Jarman als creatief kunstenaar en bezieler (10 min.). In Interview met Karl Johnson praat de acteur over zijn voorbereiding op de rol van Wittgenstein. Waar het allemaal om draait in de wereld van de Duitse filosoof is hem nooit echt duidelijk geworden en terugblikkend concludeert Johnson dat hij de figuur van Wittgenstein best nog wat meer in de verf had gezet: Wittgenstein was een uitgesproken theatrale figuur, maar dat vernam de acteur pas achteraf via mensen die hem persoonlijk hebben gekend. Het interview met producer Tariq Ali gaat over de beperkte financiële middelen die Channel 4, het British Film Institute en een Japanse financier ter beschikking stelden, waardoor Derek Jarman zich verplicht zag om zijn creatieve inbreng te maximaliseren. Achter De Schermen, een 30 minuten durende documentaire over de voorbereidingen en de repetities, geeft inzicht in de manier waarop Jarman omgaat met zijn acteurs en zijn technische crew en meer in het bijzonder de makkelijkheid en de spontaneïteit waarmee hij reageert op hun ideeën en voorstellen om scènes te verbeteren en hun effect te versterken. The Clearing (1993) is een korte zeven minuten durende film van Alexis Bistikas met o.a. Derek Jarman. Het is een zwart-witproductie, opgenomen in één take: de camera als voyeuristisch oog van een wandelaar in het bos: een vrouw met een hond, een man met aktetas, een groepje stoere leermannen in het struikgewas, een saxofoonspeler bespied door een oudere kerel, een wenkende vrouw met kind naast een picknickmand.

CONCLUSIE
Wittgenstein is een dialooggestuurd kostuumdrama zonder imposante decors of indrukwekkende cinematografische ensceneringen, opgenomen met minimale middelen en een beperkte bezetting in een kleine filmstudio in Londen. De nadruk ligt op de figuur en de ideeën van de Oostenrijkse filosoof Ludwig Wittgenstein, de tijd waarin hij leefde en de reacties van zijn omgeving. Derek Jarman borstelt een veelzijdig portret van de getormenteerd denker, een aristocratische figuur met een joodse achtergrond, een mysticus, een wereldvreemde dromer met een romantisch beeld van de uitgebuite arbeidersklasse, opgehemeld door Bertrand Russell en John Maynard Keynes, maar tegelijk ook door hen op de korrel genomen en bekritiseerd wegens zijn bagatellisering van de filosofie als wetenschap.