Met Il Vangelo Secondo Matteo oogstte de controversiële regisseur Pier Paolo Pasolini in 1964 heel veel succes. De film – een zeer slaafse versie van het evangelie van Mattheus - wordt algemeen beschouwd als de beste Jezus-verfilming ooit. En mocht daar al enige twijfel over bestaan: zelfs het Vaticaan had alleen maar lof voor de film, ook al had het Pasolini een jaar eerder zwaar op de korrel genomen over de inhoud van zijn korte film La Ricotta (1963) waarin hij een heel andere toon aanslaat. Maar Il Vangelo doorstond de conservatieve lakmoesproef van de hogere geestelijkheid in Rome en bleef nog vele jaren verplichte kost op Italiaanse scholen. Dat hoeft ons niet te verbazen, want Pasolini blijft zeer dicht bij de tekst van Mattheus, die begint met de verschijning van de engel aan een verontruste Jozef als blijkt dat z’n veel jongere vrouw Maria zwanger is, tot en met de kruisiging, de aflegging van het lichaam, de begrafenis en de verrijzenis, allemaal materiaal dat degenen onder ons die in hun jeugd een katholieke school bezochten met de paplepel ingegoten kregen.
 

 

Dat uitgerekend een humanist, vrijdenker en marxist als P.P. Pasolini dit materiaal kritiekloos naar het witte doek vertaalt is wel heel bijzonder, want in de rest van zijn oeuvre trapte de regisseur voortdurend tegen gangbare tendensen en heilige huisjes en schrok hij er niet voor terug om de goegemeente te choqueren, getuige zijn meesterwerk Saló, O Le 120 Giornate Di Sodoma (1975) dat op DDVInfo gehonoreerd werd met een 10/10-score. Volgens de regisseur verkoos hij het evangelie van Mattheus omdat de figuur van Jezus daarin vooral als mens naar voren komt, waar de versie van Markus te grof en teveel voor mensen met weinig opleiding is geschreven, die van Lukas te literair oogt en die van Johannes te mystiek is voor een goede visualisering. Dat staat in schril contrast tot z’n bewering tijdens het interview (zie Extra’s) dat het er hem vooral om te doen was de goddelijke status van de Jezus-figuur te beklemtonen (in navolging van Mattheus). Bovendien is Pasolini’s Jezus niet zozeer menselijk dan wel belerend, streng, veroordelend en bovenal overtuigd van z’n eigen belangrijkheid, van z’n goddelijke afkomst en dito missie, terwijl z’n bekommerende en bezorgde kant in nauwelijks een drietal korte scènes aan het daglicht treedt. Sympathie wekt hij bij de kijker nauwelijks op, want Pasolini laat z’n Jezus vooral letterlijke citaten uit Mattheus declameren, hoogdravende wijsheden die de apostel uit diens mond zou hebben opgetekend.
 

 

Pasolini beweert geen authenticiteit na te streven. Bijgevolg was filmen op de heilige plaatsen geen optie. Hij plant z’n camera in Zuid-Italië neer, in een ruw, bergachtig en onvruchtbaar landschap, gebruikt de plaatselijke bevolking als figuranten en een vervallen middeleeuwse burcht en bergdorp als achtergrond. De meest opvallende uitschuiver is de intocht in Jeruzalem, gesitueerd in een vervallen dorp/stad tegen en helling, terwijl de heilige stad in werkelijkheid in een vlakte ligt. De scènes tussen Jezus en z’n apostelen spelen zich meestal af in een woestijnachtig landschap met een lage horizon, ver van de bewoonde wereld, en in één fragment hebben de Sadduceeën, de fijntjes geklede joodse politici én hogepriesters met een opengewerkte papiermand als hoofddeksel, hun vertrouwde omgeving zelfs verlaten om Jezus in the middle of nowhere van antwoord te dienen! Zonder meer waardeloos is de scène waarin Jezus over het water loopt, een truc die Pasolini anno 1964 zonder CGI tot stand moest brengen en die dan ook weinig voorstelt én die nauwelijks wat toevoegt, maar het is uiteraard een wonderbaarlijk evenement dat niet mag ontbreken in een Jezus-hagiografie.
 

 

Na bijna twee uur donderpreken kijkt een geïnteresseerde kijker uiteraard uit naar de kruisigingscène, voorafgegaan door de geseling bij Pilatus en de onmenselijke kruisdraging, maar in navolging van Mattheus is het een onderdeel dat Pasolini nauwelijks aanraakt; de geseling krijgt u helemaal niet te zien en de kruisdraging is niet meer dan een vermoeiende bergklim waarbij een medestander de last van het kruis draagt. Jezus loopt er een beetje triest en in gedachten verzonken bij, maar de terreur uit The Passion Of The Christ (2004) van enfant terrible Mel Gibson wordt hem gespaard. De kruisigingscène zelf is een anticlimax zonder voorgaande: geen emotie en geen spanning (behalve in de korte scène waarin een moordenaar gekruisigd wordt), geen tempelkleed dat doormidden scheurt op het moment dat Jezus sterft, geen donkere wolken of verduisterde zon gepaard aan indrukwekkende bliksemschichten, hooguit een klein aardbevinkje en wat opdwarrelend stof. Het doet ons met weemoed terugdenken aan dezelfde scène uit Ben Hur (1959) van William Wyler waarvan we maanden nadien nog slapeloze nachten hadden.
 

 

Conclusie: Il Vangelo Secondo Matteo is een film voor believers, voor die vijf procent overtuigde en gelovige Vlamingen die het evangelie van Mattheus kritiekloos slikken en uiteraard voor wie het allemaal wel eens wil zien en horen, maar niet geneigd is om de bijbel te kopen of te lui om die ter hand te nemen. Blijft over het camerawerk waarvoor Pasolini in cinefiele kringen geprezen wordt, een combinatie van lange close-ups, lege landschapopnamen en bombastische declamatiescènes met Jezus in de hoofdrol: het is allemaal mooi en doordacht, maar naar normen van onze tijd ook allemaal langdradig en bijkomstig en niet in functie van het verhaal. Dat betekent niet dat een knip van een half uur een betere film zou opleveren, want ook dan is Pasolini’s benadering te afstandelijk en te documentair van snit. Het speelt natuurlijk mee dat de benadering van de Jezus-figuur in de voorbije 50 jaar sterk geëvolueerd is en dat zelfs in de Kerk de nadruk tegenwoordig meer ligt op de liefhebbende en vergevende Christus, wat in het conservatieve Italië anno 1964 totaal ondenkbaar was. Bovendien had Pasolini iets goed te maken na het schandaal omtrent La Ricotta waarmee hij op gevoelige tenen had gestaan. De Groene Amsterdammer noemde Il Vangelo in een recensie in 1965 nog een uitermate opwindende ervaring en het korte tv-interview op de dvd (ook uit 1965) wordt besloten met de opmerking dat de marxist Pasolini ons een document heeft gegeven waaruit we geloof kunnen putten. De tijden zijn heel erg veranderd…

 

 

Il Vangelo Secondo Matteo is een zwart-witfilm die bijna 50 jaar oud is. Qua ongerechtigheden valt het mee en ondanks een witte stip hier en daar is er weinig sprake van storende beschadigingen. Erger is het gesteld met het kleurenpalet dat nog maar weinig nuances vertoont in het gebied tussen wit (de lucht) en zwart (de hoofddoeken en tunicas). Alles tussen licht- en donkergrijs vloeit nl. grotendeels door elkaar waardoor details in het landschap nog nauwelijks waarneembaar of onderscheidbaar zijn. Het is een manco van heel veel Italiaanse films uit de jaren 50 en 60 en ook deze productie wordt er door geplaagd. De soundtrack bevat muziek van J.S. Bach (Mattheus Passion), Mozart en Webern, naast een aantal prachtige fragmenten uit de Congolese Missa Luba, gearrangeerd in 1958 door de Vlaams Franciscaner pater Guido Haazen en uitgevoerd door een koor uit Kamina. Wondermooie muziek. De geluidbandtrack is evenwel niet zonder fouten, want voortdurend is er sprake van ruis en in minstens één track (van J.S. Bach) hoor je heel duidelijk de kraakjes van de langspeelplaat.
 

In de afdeling Extra’s vindt u Notities over Il Vangelo (tekst), een Biografie van Pier Paolo Pasolini (tekst), een TV-item met Interview met de Regisseur (11 min.) waarin hij z’n visie op de film uiteenzet, voorzien van toepasselijke commentaar van de EO of de KRO, een Picture Gallery en Dvd-Rom-info.

 

Il Vangelo Secondo Matteo staat algemeen geboekstaafd als een meesterwerk van de filmkunst, maar of u er veel plezier aan beleeft valt nog te bezien. Voor filmschoolstudenten is deze productie uiteraard verplichte kost, maar filmliefhebbers kiezen misschien toch beter voor The Last Temptation Of Christ (1988) van Martin Scorsese en wie een sterke maag heeft voor The Passion Of The Christ (2004), waarin u werkelijk een menselijke en lijdende Christus te zien krijgt.