FILM
Wanneer de Russische omwenteling in 1919 Odessa bereikt vluchten de etnische Grieken naar het land van hun voorvaderen. Zwart gekleed en met wat handbagage komen ze toe en vestigen zich in Saloniki in een vlakte bij de rivier. Het gezelschap van zo'n 50 personen heeft een klein meisje van vier meegebracht dat ze huilend op straat hebben gevonden in Odessa, haar vader en moeder zijn omgekomen bij de verwoesting van hun stad en ze heet Eleni. Eén van de gezinnen ontfermt zich over haar en voedt haar op. Een paar jaar later wordt ze door Spyros (Vassilis Kolovos), de broer van haar stiefvader, een weduwnaar van over de vijftig, misbruikt. Het resultaat is een tweeling die bij een ouderloos echtpaar wordt ondergebracht. Om een schandaal te vermijden verplicht men het jonge meisje om met haar verkrachter te trouwen, maar na de inzegening van het huwelijk vlucht ze met zijn zoon naar Tesaloniki om er een nieuw leven op te bouwen. Haar vriendje is muzikant en met zijn schaarse verdiensten proberen ze samen te overleven in een stad die overspoeld wordt door tienduizenden vluchtelingen uit Klein-Azië, want ook de Turken zijn aan een grote schoonmaak begonnen. Het paar neemt de tweeling van Eleni (Alexandra Aidini) in huis wanneer de jongens een jaar of tien zijn. Wegens de grote werkloosheid gaat Eleni's vriend (Nikos Poursadinis) in op een aanbod om in Amerika te werken. Ze zal hem vele jaren niet meer terug zien want inmiddels breekt de burgeroorlog uit, kort daarop gevolgd door de Tweede Wereldoorlog. De oudste zoon van Eleni gaat in het verzet, de jongste gaat als soldaat bij het geregeld leger. De beide jongens komen op die manier in vijandige kampen terecht. Eleni vreest het ergste voor hun leven.

Dat is in het kort de inhoud van Eleni, een film van de Griekse filmmaker Theo Angelopoulos, het eerste deel van een trilogie die de hele 20ste eeuw moet overspannen aan de hand van het leven van de hoofdfiguur. Om de film te maken zag Angelopoulos zich verplicht zijn oorspronkelijke script in stukken te hakken, want de geldschieters vonden het project in zijn oorspronkelijke vorm te ambitieus en financieel te riskant. De Griekse regisseur blijft ondertussen hopen dat het nodige geld ooit ter beschikking komt zodat hij z'n Gesamtwerk à la Heimat van Edgar Reitz zal kunnen afwerken.

Eleni is opgebouwd als een Griekse tragedie en de Frans titel dekt veel meer de lading. In Parijs heet de film La Terre Qui Pleure, een verhaal over mensen die hun have en goed achterlaten en naar een vaderland trekken dat ze nooit hebben gekend en waarmee ze verbonden zijn door hun taal, hun gebruiken en de verhalen van hun voorouders. Angelopoulos vertelt de toeschouwer in Eleni het politieke en sociale verhaal van Griekenland tot en met de Tweede Wereldoorlog en wijdt uitgebreid aandacht aan de strijd tussen de Fascistische regering die in de jaren '30 aan de macht komt, en de vakbonden, een burgeroorlog waar de nieuwe Grieken zich niet aan kunnen onttrekken. Ze raken betrokken bij het conflict, zien zich verplicht om een standpunt in te nemen en delen in de klappen. De regisseur laat zijn vertelling mythische afmetingen aannemen, een decor waarin de mensen herleid worden tot symbolen met Eleni als metafoor voor het vaderland, Griekenland, dat het geweld en het verdriet lijdzaam ondergaat. Angelopoulos maakt gebruik van mythologische referenties om zijn verhaal gestalte te geven en dat maakt het begrijpen van wat er allemaal aan de hand is niet makkelijk voor een buitenstaander die niet vertrouwd is met de Griekse mythologie en de Griekse geschiedenis van de vorige eeuw. Zo komen we ook heel weinig aan de weet over haar zoons Yorgis en Yannis die symbool staan voor de diepe verdeeldheid die de burgeroorlog zaait. Hoe de beide knapen uit elkaar groeien en in verschillende kampen terecht komen, vertelt Angelopoulos ons niet. Hem is het meer te doen om de symboliek en minder om de logica van het scenario.

Van de politieke gebeurtenissen in Griekenland tussen 1920 en 1945 krijgen we maar sporadisch directe beelden en anekdotes te zien. Veel meer lezen we de gevolgen af uit de levens van de personages. Angelopoulos laat in de eerste plaats het hele gewicht van zijn eigen dramatische kijk op de zaak op de film wegen. Eleni mag dan al een tragedie zijn, na meer dan twee en een half uur wordt ook de toeschouwer er niet echt vrolijker van, tot het niveau waar zelfs hij zich de vraag gaat stellen waar het optimistische en opgewekte karakter van de Grieken – bekend uit hun uitbundige muziek en heroïsche verhalen – gebleven is. De film sleept zich vol ellende en miserie door één van de prachtigste landschappen die in recente jaren op pellicule zijn vastgelegd. Want als er één lichtpunt in deze film zit, dan is het wel de opeenvolging van wondermooie decors en schitterende ensceneringen die doen denken aan het beste filmwerk van Akira Kurosawa en Zhang Yimou: een droomlandschap van water en groen, afgewisseld met bruine zandstroken, sprookjeshuisjes en vissersboten als een beheerste groep oprukkende samourai. Zelden is regen zo mooi geweest, met kwetsbare mensen onder grote zwarte paraplu's als protesterende vlaggen tegen het fascisme. Angelopoulos houdt van lang aangehouden opnamen, verstilde en introspectieve takes die elkaar bijna onafgebroken opvolgen. Soms voegt die werkwijze iets extra's toe, andere keren werkt ze verveling in de hand en houdt het verhaal op. Maar voor Angelopoulos is sfeerschepping bijna of misschien zelfs belangrijker dan de voortgang van het verhaal.

BEELD EN GELUID
Eleni wordt gepresenteerd in een anamorfische 1.78:1-versie en maakt vooral indruk op een zeer groot scherm. De transfer is goed in de buitenscènes, gewikkeld in mist en met teruggehouden kleuren van blauw en groen. De binnenopnamen zijn vaak te donker, waarbij er nog maar weinig detail overblijft en er sprake is van grain. De camera beweegt zich voortdurend door het immense decor zonder schokken want Angelopoulos gebruikt altijd rails, of zoals hij het zelf zegt: ook als het beeld stilstaat, staat de camera op rails. Hij gebruikt beweging als een metafoor voor het voortglijden van de tijd en soms begint een niet-lineaire scène midden in zo’n traveling waardoor het expressionistische karakter van deze film plots een surrealistische injectie krijgt, zoals ook de Italiaanse broertjes Taviani dat in hun films plegen te doen (La Notte Di San Lorenzo). De muziek van componist Eleni Karaindrou is wondermooi, met Griekse klanken vertaald naar strijkers eerder dan naar het traditionele Griekse instrumentarium van getokkelde snaren. Het Zorba de Greek-effect blijft op die manier – gelukkig - mijlenver uit de buurt. Het stereogeluid zorgt voor een goede spreiding van stemmen en bijgeluiden.

EXTRA'S
De dvd bevat een uitgebreid Interview met Theo Angelopoulos (30 min.), gemaakt in onze eigen Flagey, waarin hij vertelt op het idee van de film te zijn gekomen bij het ziekbed van zijn moeder. Hij vertelt niet haar verhaal, maar eentje dat het hare had kunnen zijn. De Originele Bioscooptrailer geeft een beeld van de film aan de hand van stills.

CONCLUSIE
Eleni is geen makkelijke film, mede door z’n bijna voortdurende neerslachtige karakter, de opeenvolging van minder interessante nevenverhaaltjes (deels verwant met de vertellingen uit De Komedianten) en de trage voortgang. Anderzijds is er een overvloed aan bloedmooie decors die het waard zijn om gezien te worden. Theo Angelopoulos behoort tot de top van de hedendaagse Europese cinema, zoveel is zeker.