FILM
Der Untergang is een ooggetuigenverslag uit de eerste hand van één van de weinige overlevenden die levend uit Hitlers bunker is gekomen wanneer deze eind april 1945 door de Russen onder de voet wordt gelopen. Traudl Junge (Alexandra Maria Lara) is een jonge secretaresse die eigenlijk geen politiek bedrijft en alleen maar in 1942 gekozen werd - hoogstpersoonlijk er door de Führer uitgepikt - om haar kwaliteiten achter de typmachine, die dan ook nog eens niet denderend zijn. Ze ervaart Hitler (Bruno Ganz) echter dadelijk als een sympathieke, minzame man die geen één woord boven het ander verheft, en haar met een schouderklopje geruststelt dat, wanneer haar proef niet van de eerste keer lukt, ze gerust nog eens een tweede keer mag proberen.

De beminnelijke opa die blijkbaar ook nog eens een groot hart voor dieren heeft, is in elk geval een ander segment van zijn persoonlijkheid dan de gefrustreerde kolerieke tafelspringer die tijdens de laatste dagen in zijn bunker moet toezien hoe het éne regiment na het andere van tafel wordt geveegd. De driftkop weigert bovendien om zijn vlaggenschip Berlijn te verlaten, een advies waar al zijn naaste medewerkers het over eens zijn, en telkens één van de militairen hem alweer een tijding moet brengen dat een welbepaalde troepenbeweging die de Führer heeft bevolen niet kan doorgaan omdat de troepen in kwestie of geblokkeerd zitten, of gedecimeerd zijn, of door Hitler zelf door toedoen van één van zijn vorige bevelen compleet de andere richting is uitgestuurd, heeft Dolf alweer een reden gevonden om in een scheldtirade te ontsteken en zijn naaste medewerkers haast karikaturaal uit te schelden voor Untermenschen en Vermin. De Duitsers zijn lafaards omdat ze wich niet willen opofferen voor zijn idealen, en hij voelt zich verraden door zijn volk. Bovendien is de burgerbevolking in zijn ogen zelf de schuld van wat hem overkomt; ze hebben hem immers een mandaat gegeven.

In de bunker heerst er intussen een surrealistische sfeer. Af en toe komt de Leider nog eens tussen twee mortieraanvallen door van achter de deur gekropen om een paar kindsoldaten een decoratie - werkelijk een stuk kerstboomversiering - op te spelden voor getoonde moed, waarbij sommige van de "helden", poserend in een Wehrmacht-uniform dat minstens zes maten te groot is, bijna in katzwijm vallen als ze door hun grote inspirator geëerd worden, maar van sommige van de ukjes is het al verbazend dat ze al droog zijn. Hitlers vriendin Eva Braun (Juliane Köhler) probeert de sfeer erin te houden, en de weinige blijvers worden uitbundig getrakteerd op feestjes waar de champagne rijkelijk vloeit en gewillige Arische deernes zich aanbieden om met zich te laten rampetampen. De kinderen van het echtpaar Josef (Ulrich Matthes) en Magda Goebbels (Corinna Harfouch) zijn zelfs speciaal naar de bunker afgezakt om een verjaardagsliedje te zingen voor Ome Dolf. Als klap op de vuurpijl worden de aanwezige gasten nog op een onverwacht huwelijk getrakteerd: Hitler heeft besloten om daar en dan zijn jawoord te geven aan Eva Braun. De meest getrouwe gasten krijgen bovendien de eer om uit handen van de Führer zelf een cyanidecapsule te ontvangen. Hitler treft de laatste voorbereidingen voor het onvermijdelijke: hij wil niet dat de Russen met zijn lijk pronken als een overwinningstrofee, en hij verzoekt aan één van zijn soldaten om, nadat hij zichzelf en Eva van het leven heeft beroofd, hun lijken te overgieten met benzine en er de vlam in te zetten. Zijn laatste bevel: géén overgave. Alhoewel er enkele van zijn getrouwen toch twijfelen met het idee om hun lot in de handen van de bolsjevieken te leggen, zijn de meest getrouwe volgelingen bereid om de Grote Leider in de dood te volgen. Magda Goebbels neemt daarvoor eerst nog even de tijd om haar zeven kinderen op vakkundig monsterlijke wijze om zeep te helpen, vooraleer ze haar man de hand aan haar en aan zichzelf laat slaan.

Traudl ziet het allemaal voor haar ogen gebeuren, maar is toch vastbesloten om de bunker levend te verlaten. Ze sluit zich aan bij een groepje Hitlergetrouwen, die nog niet goed uitgediscussieerd zijn of ze zich nu moeten overgeven of moeten proberen zo veel mogelijk communisten mee de dood in te nemen vooraleer ze hun laatste kogel aan zichzelf spenderen.

Der Untergang is zeker een moeilijke film, omdat het uitbeelden van Hitler op een andere manier dan de karikatuur die van hem gemaakt wordt op controverse stuitte, zeker omdat de film van Duitse makelij is en een dergelijk project voordien nog door niemand tot een goed einde heeft gebracht. Oliver Hischbiegel heeft een erg genuanceerde film gemaakt, waarin hij er toch slaagt om Hitler niet als de bullebak te portretteren zoals de meesten hem kennen uit de Duitse propagandafilms, en toch laat hij er geen moment twijfel over bestaan dat Hitler binnen de beperkingen van zijn eigen denkwereld gevangen zit en voor de buitenwereld knettergek is. De kritiek dat de film zou kunnen leiden tot een nieuwe golf van Hitler-idolatrie is dus maar weinig gegrond, en het doet integendeel eens goed dat een zelfverklaarde halfgod als hij eens serieus van zijn voetstuk wordt gelicht. Hitler is een man met fouten, en de grootste fout is dat hij zodanig stijf staat van de eigendunk dat hij niet ziet dat zijn, euh, "project" hopeloos naar de knoppen is terwijl de zware artillerie al rond zijn oren vliegt. Op die twee uur tijd krijg je natuurlijk geen volledig beeld van 's mans fascinerend slechte karakter, er wordt in de film nauwelijks met één woord gerept over zijn politiek en over de gruweldaden waar hij de architect van was, maar zijn bazigheid en zijn niet dulden van tegenspraak worden bijzonder goed ingevuld door de Zwitserse acteur Bruno Ganz, die zelfs de zenuwtrekken van de Führer heeft ingestudeerd voor de gelegenheid. Voor een acteur moet het mogen spelen van de personificatie van het kwaad een droomrol zijn. Zijn Hitler is in elk geval een stuk realistischer dan het karikatuur dat Robert Carlyle er in Hitler, The Rise Of Evil van maakt. In verschillende interviews heeft Ganz nochtans aangegeven dat het gestalte geven aan de meest notoire oorlogsmisdadiger van de afgelopen eeuw psychisch erg veel van hem gekost heeft. De acteur heeft een overtuigende uitstraling: zelfs wanneer Hitler tijdens zijn laatste dagen fysiek uitgeput in zijn bunker in Berlijn zit, en de man geeft het bevel om iemand te executeren, wordt daar door zijn entourage geen ogenblik aan getwijfeld.

Voor een film die gegarandeerd voer gaat zijn voor ontleding door allerlei historici moet je als regisseur al op voorhand op je hoede zijn. Oliver Hirschbiegel heeft er alles aan gedaan om een menselijk portret van Hitler te maken dat niet voorbijgaat aan het feit dat de visies van de man compleet aberrant zijn, terwijl hijzelf dat nog normaal schijnt te vinden ook. Uiteindelijk valt er op historisch vlak niet veel kritiek tegen de film in te brengen, ook al omdat de daden onder Hitlers bewind niet of nauwelijks behandeld worden. Feitelijk handelt de film alleen maar over hoe het besef bij Hitler groeit dat zijn Duizendjarig Rijk al na twaalf jaar op apegapen ligt, en hoe hij tot de beslissing komt om nog liever zichzelf om het leven te brengen dan dat hij levend of dood in handen van de vijand valt. Vanaf dan is de film één opeenvolging van logische daden: Hitler werkt nog zijn to do-lijstje af, en maant zijn meest getrouwe acolieten aan om hem te volgen.

Wanneer den Dolf er dan niet meer is, verschuift het camerastandpunt terug naar Traudl Junge, en zie we door haar ogen in wat voor een apocalyptische puinhoop Berlijn, en bij uitbreiding daarvan heel West-Europa, zich bevindt. Het nalikken van de wonden en de heropbouw moeten nog komen, de volledige impact van de wandaden van het nazi-regime zijn nog maar amper aan het licht gekomen, het topje van een ijsberg die nog kilometers onder de zeespiegel uitsteekt. Traudl staat symbool voor de zovele miljoenen Duitsers die werkelijk niet wisten waar de top van het regime mee bezig was, maar die zich op het einde van de reis toch, wanneer ze het gedenkmonument voor Sophie Scholl bezoekt, op de borst klopt dat ze beter had moeten opletten.

BEELD EN GELUID
Der Untergang zit in het pakket van de eerste tien A-Film Blu-rayreleases waartoe onder meer ook Million Dollar Baby en Brokeback Mountain behoren. Qua ordewoorden betekent dit: single layer disks en geen extra's. Het overgrote merendeel van de film speelt zich af in een sombere kleurloze bunker, en de weergave van de sfeer past goed in het geheel. Het contrast is hoog, en zelfs details in de oneffenheden van de betonnen muren zijn goed waar te nemen. Ook de buitenopnamen zien er scherp en gedetailleerd uit, maar om het geheel er wat somberder te laten uitzien is duidelijk gewerkt met kleurenfilters, die het laatste straaltje zonlicht naar het achterplan heeft verbannen. De spookachtige opnames van het kapotgeschoten Berlijn zijn goed om de kriebels van te krijgen. Het geheel ziet er voor de rest een beetje grainy uit, wat voor een historische film als deze die het niet echt moet hebben van strakke aflijning en hevig visueel gewerld, zeker niet stoort. De Duitse DTS-HD MA 5.1-track klinkt tot in de puntjes afgewerkt: de stemmen zijn helder en solide, de dialogen worden door de links-rechtskanalen goed gescheiden gehouden, en alles klinkt zeer natuurlijk. Op het ogenblik dat er mortiervuur inslaat in de buurt van de bunker trilt de subwoofer als een gek mee; de uithalen van de geluidstrack zijn actief en worden effectief gebruikt.

EXTRA'S
U bent wellicht al in het bezit van de 2-diskversie op dvd van deze film, of nog beter, de 20 minuten langere director's cut op 3 dvd's. In elk van de beide gevallen hebt u dus minstens ook één schijf met historisch relevant bonusmateriaal; als er een film is waar duiding bij nodig is, dan is het deze wel. De extra's op de dvd's stelden anderzijds niet zoveel voor. Wel, op Blu-ray moet u helemaal niet hopen op enige duiding terzake, en een high definition-transfer van de director's cut zal ook nog niet voor morgen zijn. De minimale score, dus.

CONCLUSIE
Der Untergang is een boeiend tijdsdocument waarin zonder gevoel van overdrijving één van de zwartste bladzijden uit de hedendaagse geschiedenis wordt belicht. De beeld-en geluidskwaliteit van deze presentatie zijn goed, maar waar is het bonusmateriaal naartoe?