110 miljoen jaar geleden was Madagaskar nog een integraal deel van het supercontinent Gwandana. Het grensde in het westen aan wat we nu Somalië noemen en in het oosten aan India. Toen Gwandana uiteenviel dreef Madagaskar/India zo’n 90 miljoen jaar geleden van Afrika weg in zuidelijke richting. Daar bleef Madagaskar liggen, terwijl India zich in oostelijke richting verplaatste en uiteindelijk tegen Azië aanbotste met de Himalaya als meest zichtbare resultaat, de kreukelzone van twee botsende continenten. Door z’n geïsoleerde ligging op ruim 400 km van de Afrikaanse kust ontwikkelde de natuur zich op Madagaskar anders en diersoorten die naderhand op Madagaskar terechtkwamen evolueerden eveneens anders dan hun neven en nichten die de oversteek niet maakten. Dat heeft tot gevolg dat de dieren op Madagaskar voor 80 procent uniek zijn, d.w.z. dat ze nergens anders op de planeet voorkomen.
 

De unieke situatie van Madagaskar is wetenschappers lange tijd niet opgevallen. Dat komt omdat het westelijke deel van het meer dan 1500 km lange eiland kurkdroog is met laag struikgewas en kleine bomen met opvallend dikke stammen, gevolgd door eindeloze zandwoestijnen waar dierlijk leven zo goed als onmogelijk is, want zelfs planten hebben moeite om te overleven op een plek waar het soms jarenlang niet of nauwelijks regent. Ten oosten van de bergketens die het eiland van noord naar zuid in haast twee gelijke helften verdelen ligt een dicht regenwoud dat in stand wordt gehouden door de moessonregens uit de Indische Oceaan. Het is een totaal andere wereld waar de unieke flora en fauna zich ongestoord heeft kunnen ontwikkelen. De opmerkelijkste bewoners zijn de lemuren of maki’s, allesetende primaten met grote ogen (zie hoes) die afstammen van de Afrikaanse apen, maar die op Madagaskar een eigen evolutie hebben doorgemaakt. Er zijn ruim 60 soorten die verschillen in grootte, kleur en gewoonten; sommigen zijn nachtdieren, anderen zijn vooral overdag actief, maar allemaal leven ze in groepen zoals die ander primatensoort, de mens.
 

 

De documentaires bevatten uniek beeldmateriaal over bizarre diertjes zoals de girafkever, een insect met twee ogen op een lang stokje dat dienst doet als knuppel om vijanden af te schrikken en concurrerende mannetjes op afstand te houden, unieke vogeltjes die het mest van hun jongen ver van het nest droppen – een beetje zoals wij de vuilnisbak buiten zetten – om te voorkomen dat roofdieren die afgaan op geuren hun woonst zouden ontdekken. Er zijn vogels die een bijzondere methode ontwikkeld hebben om soortgenoten en andere vogel uit hun woongebied te weren door hun nesten te vernielen, want het is hun duidelijk niet om de bouwmaterialen te doen. Die worden gewoon op de grond gegooid. En uiteraard zijn er ook roofdieren waarmee rekening moet worden gehouden. Op Madagaskar zijn leeuwen, tijgers en luipaarden onbekend, maar wouwen, torenvalken en slangen kunnen net zo gevaarlijk zijn en zelfs de maki’s zijn op hun hoede tijdens de dagelijks drinkbeurt aan de zeldzame waterplassen.
 

 

Het leven op Madagaskar heeft zich aangepast aan de grillen van de natuur. De baobabbossen en doornwouden langs de westkust overleven ondanks een droogte periode die aanhoudt van mei tot november. Al die tijd staan ze er grauw en verdord bij, maar begin december verschijnen resp. aan hun korte takken en tussen hun vlijmscherpe doornen kleine groene blaadjes en zelfs de worstachtige euphorbia’s komen weer tot leven, want sporadisch overdrijvende wolkenslierten kondigen het regenseizoen aan. In de loop van een paar weken verandert het woestijnachtige landschap in een groene oase en staan de baobabbomen in bloei. Het seizoen is kort in het westen van Madagaskar en de natuur moet dus elke gelegenheid benutten. De ondiepe beken veranderen van de ene dag op de andere in kolkende rivieren en brakke plassen komen tot leven. Groene kikkers komen te voorschijn en maken zich klaar voor de paartijd. De mannetjes kleuren één dag fel geel (welicht als lokmiddel) en nemen na de bevruchting hun schutskleur weer aan. De niet meer dan 60 gram wegende minikameleons reppen zich om volwassen te worden en voor nakomelingen te zorgen, want na amper 1 seizoen is hun korte leven voorbij. Het is een bizarre wereld die door de geïsoleerde evolutie op Madagaskar is ontstaan. Darwin had er beslist z’n ogen uitgekeken.
 

 

Maar het is David Attenborough die ons meeneemt op zijn grand tour door de fauna en flora van Madagaskar en hij is geen beginneling, want al in het begin van de jaren zestig maakte hij voor de BBC documentaires op het eiland en verzamelde hij er kleine diertjes en insecten voor de London Zoo. In aflevering drie ziet u fragmenten uit die oude zwart-witdocumentaires waarin voor het eerst maki’s getoond werden, duizendpoten, kameleons en insecten die nergens anders op de planeet voorkomen. Op een zandvlakte in het zuiden van het gigantische eiland (groter dan Groot-Brittannië) vond hij toen resten van eieren en uit de omvang van de scherven bleek dat het om de grootste exemplaren ging die ooit zijn gevonden, groter bijv. dan die van dinosaurussen of struisvogels. Uit onderzoek bleek dat het om vogeleieren ging en uit de literatuur leerde Attenborough dat Marco Polo in zijn memoires over z’n reis naar China aantekeningen had gemaakt over een vogel die olifanten op kon tillen om ze daarna te pletter te gooien en vervolgens op te eten. Op Madagaskar bleken oude verhalen te bestaan waarin een soortgelijke grote vogel een rol speelt: de olifantsvogel. Gezien de hoeveelheid scherven die nog steeds voor het rapen liggen moet er sprake zijn van een dier dat massaal voorkwam op Madagaskar, maar dat nu uitgestorven is. Destijds kreeg Attenborough van een jonge inboorling de scherven van precies één ei en na restauratie en onderzoek bleek het om een exemplaar te gaan dat 1300 jaar oud is, wat betekent dat de olifantsvogel nog bestond op het moment dat er al mensen op Madagaskar woorden, want die zouden rond het begin van onze jaartelling vanuit eilanden in de Indische Oceaan de lange oversteek hebben gemaakt. Het is zonder meer de boeiendste reportage van deze driedelige serie en Attenborough probeert de leefomstandigheden van de olifantsvogel te reconstrueren en ons te vertellen waarom de soort uitgestorven is. In het plaatselijke museum hebben ze een skelet van een olifantsvogel: een vijf meter hoge vogel die veel wegheeft van de Australische struisvogel, maar dan vele keren groter. 1000 jaar geleden stierf hij uit, wellicht wegens het platbranden van het regenwoud en de jacht op z’n eieren.
 

 

David Attenboroughs documentaireserie over Madagaskar is opnieuw een onwaarschijnlijk mooie en interessante productie over één van ’s werelds meest unieke en verrassende plekken. Hij praat niet alleen met kennis van zaken, hij weet z’n gespreksonderwerpen ook op een originele en vindingrijke manier te verpakken. Uiteraard is er een gigantische researchafdeling bezig geweest om het allemaal voor te bereiden en er voor te zorgen dat deze flinke 85+’er niet nodeloos de wereld wordt rondgestuurd of zonder resultaat naar huis komt, maar het is vooral de manier waarop Attenborough z’n verhaal vertelt, de wijze waarop hij voor de toeschouwer naar de dieren en de planten kijkt en ze uitvoerig beschrijft die indruk maakt en die de serie – en bij uitbreiding alle Attenborough-series – een aparte sfeer verleent: Attenborough houdt van de natuur en hij kijkt als het ware met de ogen van een kind naar de wonderen die onze planeet te bieden heeft. Hij is nog net zo nieuwsgierig en verbaasd als vijftig jaar geleden als hij voor het eerst een exemplaar van een recent ontdekte soort op z’n hand houdt. Z’n ogen schitteren als goudklompjes als een plaatselijke gids hem tot op een meter van een Sifara brengt, de makisoort die in de droge stekelbossen op de zuidelijke punt van het eiland leeft. 50 jaar geleden kon hij nauwelijks een sifara voor z’n camera krijgen, nu zijn ze vertrouwd met de natuurbeschermers en eten als het ware uit hun hand. Dat hij dat nog mee mag maken, Attenborough is ervan onder de indruk.
 

 

Maar de natuur wordt bedreigd door de bevolkingsexplosie. In het begin van onze jaartelling woonden er een paar honderd mensen op Madagaskar. In 1960 was hun aantal opgelopen tot 6 miljoen. Vandaag, 50 jaar later, is er al sprake van 20.000 inwoners. Hun aanwezigheid is nadelig voor de flora en fauna: grote stukken oerwoud zijn afgebrand voor de landbouw (vooral rijstproductie), bossen zijn in de voorbije dertig jaar massaal gekapt voor de houtindustrie en nog nauwelijks 20 procent van de natuurlijke habitat is intact gebleven. Om de maki’s en sifara’s te redden is via de tussenkomst van natuurbeschermers een miljoen bomen aangepland in een poging om kleine stukjes bos en woud met elkaar te verbinden. Maar ondertussen gaat in andere delen van het eiland de houtkap gewoon door en worden er nauwelijks sancties genomen tegen burgers die de natuur branschatten om hun akkerlandschap uit te breiden. Maki’s, Kameleons en honderden andere dierensoorten worden uit hun natuurlijke omgeving verjaagd en dreigen uit te sterven en het is niet duidelijk of de plaatselijke overheid genoeg belang hecht aan de natuurlijke rijkdom en over voldoende macht beschikt om het tij te keren.
 

Zoals je dat van de BBC mag verwachten is het beeldmateriaal van een uitstekende kwaliteit en zijn de kleuren natuurlijk en sprankelend in scherpe opnamen met een diep contrast en zonder de minste ongerechtigheid. Opnieuw neemt Sir David Attenborough u mee op een adembenemende reis door tijd en ruimte die u wellicht vaker zal willen maken. Van documentaires verwacht je geen spectaculair geluid, maar de soundtrack van Attenborough’s First Life biedt voldoende verrassingen om uw aandacht gaande te houden.

Geen
 

 

Madagaskar, ten oosten van het Afrikaanse continent, is een unieke wereld waar het leven zich miljoenen jaren lang op een bijzondere manier heeft ontwikkeld. De dieren en planten die er leven zijn voor 80 procent uniek en komen nergens anders op aarde voor. In drie afleveringen van elk 50 minuten vertelt David Attenborough u er alles over en het beeldmateriaal dat hij presenteert is zonder meer adembenemend en interessant.