FILM
Een vreemdeling (Julien Schoenaerts), haveloos gekleed, ongeschoren, zonder geld op zak en hongerig, zwerft door nachtelijk Antwerpen. Ter hoogte van het Vleeshuis in de oude binnenstad, moet hij zich verschuilen voor een onbekende die hem volgt. Hij maakt zich uit de voeten in de richting van de dokken en informeert bij een Duitse schipper of hij mee kan, de grens over. Maar zonder papieren of geld is dat een probleem. De minnares van de Duitser – blijkbaar verliefd op de vreemdeling – belooft hem de schipper op andere gedachten te brengen. Moe, verzwakt en met teveel spinsels in zijn hoofd zakt de vreemdeling later op de avond in elkaar voor een bordeel. De prostituee van dienst (Dora Van Der Groen) pikt hem van de straat en biedt hem een rustplaats en koffie aan. Ook zij valt voor de droevige en in zichzelf gekeerde man. Aan haar doet hij zijn verhaal: in een Duits werkkamp gezeten tijdens de oorlog, teruggekeerd en zijn vrouw in de armen van een Amerikaans soldaat betrapt, boos geworden wanneer zij hem definitief wil verlaten, geweld gebruikt, echtgenote dood achtergelaten en sindsdien op de vlucht. Overdag houdt de vreemdeling zich schuil in een houten hut op Linkeroever en maakt er kennis met het 6-jarig Franstalige meisje Gigi. Ze noemt hem 'prince' en hij speelt met haar bal. De pooier van de prostituee, tevens de man die hem heeft geschaduwd, doet een voorstel om met het jonge meisje geld te verdienen, maar de vreemdeling twijfelt. Later zal hij aanstalten maken om op het voorstel in te gaan, maar ondertussen is Gigi gesignaleerd als vermist (ze is in z'n hut in slaap gevallen) en wordt ze door de politie en de buurtbewoners gezocht. Wanneer de vreemdeling bij z’n hut aankomt om Gigi op te halen, is ze daar net door haar familieleden teruggevonden. Een politieman herkent de donker geklede man van een opsporingsfoto en de achtervolging wordt ingezet. De schipper is ondertussen vertrokken richting Duitsland en er blijft de vreemdeling maar één uitweg: vluchten en zich verbergen.

Meeuwen Sterven In De Haven is een film over een voortvluchtige, gekwelde man die zijn geliefde om het leven brengt, zich daardoor buiten de samenleving plaatst en de keuze heeft tussen boeten voor zijn misdrijf of voor altijd een outcast worden, een sociaal en maatschappelijk uitgestotene. Julien Schoenaerts geeft op een unieke manier gestalte aan dit personage dat kapot gaat aan verdriet en wroeging, dat de zin voor voortleven en overleven verliest en afgerekend heeft met menselijke gevoelens als vriendschap, liefde en verbondenheid. Alleen in het gezelschap van een kind durft hij zich nog blootgeven, emotionele risico's nemen, voor even op de lichtheid van het bestaan steunen. Schoenaerts is het soort artiest dat Vlaanderen maar om de halve eeuw voortbrengt, een karakteracteur die zich als een amoebe vastzuigt aan zijn personage en dat personage uiteindelijk wordt. Met weinig woorden, nauwelijks bewegingen en gelaatsuitdrukkingen, tekent hij een individu op ons netvlies dat ver uit onze buurt blijft, een zwerver, een niet-geïnteresseerde die ons tegelijk intrigeert en nieuwsgierig maakt, een figuur die ongewild ons medeleven opwekt, want misschien is hij niet helemaal schuldig, of niet alleen schuldig, of gewoon het slachtoffer van een situatie?

Meeuwen Sterven In De Haven is een gezamenlijk project van schrijver Ivo Michiels, in de jaren vijftig filmcriticus bij een Antwerpse krant en beter bekend als auteur van de tiendelige boekencyclus Journal Brut, een reeks autobiografische cahiers uitgegeven tussen 1983 en 2001, Roland Verhavert, filmkenner, tot 1961 monteur en presentator van het BRT-programma Première, later regisseur van films als Boerenspalm en Pallieter, producent van o.a. Springen en docent aan het RITCS (Hoger Rijksinstituut voor Toneel- en Cultuurspreiding in Brussel) en last but not least Rik Kuypers, bekend van korte films, documentaires en oprichter van Filmgroep '58. Wie welk aandeel heeft in het scenario is moeilijk te achterhalen, duidelijk is wel dat Ivo Michiels een belangrijke hand had in de uitwerking van de karakters, Rik Kuypers (als smalfilmcameraman) in de filmische realisatie van het project, terwijl Roland Verhavert zich (naar eigen zeggen) vooral heeft geconcentreerd op de documentaire onderdelen van de film en veel minder op de inhoudelijke, met name de verhaallijn.

Een schrijver, een filmcriticus en een smalfilmer, ze vormen niet meteen het gedroomde gezelschap om een goeie professionele film te maken. In historisch perspectief is Meeuwen Sterven In De Haven evenwel een heel aparte film geworden die misschien de tand des tijds niet zonder kleerscheuren heeft doorstaan, maar die in elk geval opvalt door zijn bijzondere beeldvorming, sfeer en acteerprestaties. De film heeft een interessant en geloofwaardig plot en steekt sterk van wal in een natte en verlaten stadswijk, met scherpe contrasten tussen donker en licht, lange schaduwen en onheilspellende voetstappen op blinkende keien. The Third Man en Jeux Interdits zijn nooit ver af: dreigend door de eigenzinnige belichting, onconventionele camerastandpunten en de strakke montage. Meeuwen Sterven In De Haven is een moderne film voor zijn tijd. De oorlog is nog niet zolang achter de rug en de wederopbouw van de Antwerpse haven in volle gang. Het beeldverslag verwerkt Verhavert op constructivistische en expressionistische wijze in deze film: huilende hijskranen die enorme armen in de lucht steken, nieuwe gas- en olieterminals als paddestoelvelden op Linkeroever, eindeloze loskaden met nieuwe hangars in opbouw, beton achter beton achter beton en enorme schepen als traag zwalpende walvissen op de Schelde. De confrontatie heeft een overrompelend effect: de grootsheid van de technologische ontwikkelingen en de opeenhoping van originele beeldfragmenten, ze verrassen de kijker door de hoop die ze insluiten voor de toekomst. Geen toeval dat de film ook in het buitenland aansloeg door zijn aparte en frisse toon. De afrekening met het oorlogsverleden en het existentialisme van Albert Camus, Ivo Michiels stopt het er allemaal in; Kuypers filmt op een sobere en afstandelijke manier en Verhavert lijmt het allemaal aan elkaar, zonder al te veel besef van waar ze mee bezig zijn. Het resultaat is verbluffend en slaat in een land als de Sovjetunie bijzonder goed aan: de film loopt er in de Russische versie op 1000 kopieën en wordt een groot succes. De Russen van het Stalin-regime herkennen zich blijkbaar heel erg goed in de stalen constructies en de oneindige eenzaamheid en leegheid. Verhavert heeft de Zeitgeist met een zelden geziene accuraatheid vastgelegd.

Maar dat alles maakt van Meeuwen Sterven In De Haven, dit technisch en filmisch hoogstandje, nog geen goed verhaal. De aandacht voor de industriële ontwikkeling van Antwerpen krijgt verderop in de film het gezelschap van een aantal toeristische clips om de sponsors te plezieren. Volgens Michiels – in de begeleidende documentaire – is er nooit een film gemaakt waarin Antwerpen zo uitvoerig aan bod komt. Hij zegt het met een beetje fierheid, terwijl daar helemaal geen reden toe is, want de toeristische plaatjes zijn nietszeggend en naast de kwestie. Dat geldt deels ook voor de documentaire beelden over de haven: ze zijn te lang gemonteerd en komen te vaak aan bod op momenten dat de verhaallijn dat niet verdraagt. Het gevolg is een stevige rem op de actie, die na een sterke start geleidelijk verwatert tot een saaie en langdradige achtervolging met gemotoriseerde politiemannen die zó uit de comedy-caperfilms lijken te zijn weggeplukt. De paradox tussen de nieuwe toekomst en het oude heden kon niet groter zijn.

BEELD EN GELUID
Speciaal voor deze release is de filmpellicule van Meeuwen sterven in de Haven aan een drastische schoonmaakbeurt onderworpen. In vergelijking met de bioscooptrailer is het beeld minder donker en uiteraard vrij van beschadigingen en vuil. Van de geluidstrack hoeven we niet veel te verwachten; toch is de kwaliteit meer dan behoorlijk. Vooral de muziek (van de hand van Max Damasse, Jack Sels, Jos Van Der Smissen en A.Casares) komt goed uit het proces te voorschijn en is op vele momenten een essentieel onderdeel van het geheel.

EXTRA'S
De documentaire Meeuwen Sterven In De Haven is een goed gemaakte en relevante toevoeging van bijna 40 minuten die een grote meerwaarde biedt. Met zorg is aandacht besteed aan het ontstaansproces van de film, de ideeën waarmee de makers bezig waren, de keuze van de acteurs en de Vlaamse filmgeschiedenis na Meeuwen. Ivo Michiels en Roland Verhavert komen uitgebreid aan het woord over hun bedoelingen, hun interactie met elkaar en met Rik Kuypers; andere geïnterviewden zoals Raoul Servais en Joz.Van Liempt voltooien het verhaal. Het geheel wordt rijkelijk geïllustreerd met uniek archiefmateriaal en beelden uit deze en andere films. Een documentaire die veel nuttige informatie bevat. Voorts twee korte films, nl. De Luitenant (R. Verhavert, 1964), naar een verhaal van Hugo Claus en Oude man, wat nu? (R. Verhavert, 1963) over het treurige leven van een vereenzaamde oude man. De dvd bevat ook de bioscooptrailer en die van een aantal andere films die in deze reeks verschijnen, namelijk Meeuwen Sterven In De Haven, Het Afscheid, Mira, Crazy Love en Brussels by Night.

CONCLUSIE
Meeuwen Sterven In De Haven is pure avant-garde en heeft ondertussen het statuut van legendarische Vlaams film bereikt. De technische prestatie staat buiten verdenking, net zoals de acteerprestatie van Julien Schoenaerts en het inschalen van de tijdsgeest. Het verhaal is dun, of in elk geval te dun uitgewerkt om de kijker tot op het einde te boeien. De regelmatig lange documentaire-achtige fragmenten, op zichzelf prachtig en met de vinger aan de pols, breken de eenheid en zorgen voor oponthoud. Het beeld is uitstekend gerestaureerd en een streling voor het oog. De extra's beantwoorden aan de stoutste verwachtingen bij een verzorgde productie. Leuk is ook het dunne, maar zeer informatieve inlayboekje dat de dvd begeleidt.

Meeuwen Sterven In De Haven verschijnt in de reeks Kroniek van de Vlaamse film 1955-1990, een uitgave van het Belgisch Koninklijk Filmarchief i.s.m. de Vlaamse Overheid en de steun van Canvas.