FILM
De Vijanden uit 1967 is wellicht de eerste echte Vlaamse commerciële film, enfin, Vlaams is een groot woord voor een film met hooguit 5 lijntjes Nederlands en voor de rest vooral Engels en wat Frans. Deze film van regisseur Hugo Claus is in elk geval een totaal ander product dan voorgangers als Meeuwen Sterven In De Haven (1955), De Man Die Zijn Haar Kort Liet Knippen (1965) en Het Afscheid (1966), drie films waarop het predikaat kunstzinnig van toepassing is, wat automatisch tot gevolg heeft dat ze minder toegankelijk en/of interessant zijn voor een groot publiek. Hugo Claus haalt de mosterd in het buitenland en maakt een film die zich in onze eigen Ardennen afspeelt en die een volksmassa op de been moet brengen.

Richard (Robbe De Hert) is als 19-jarige Antwerpenaar onderweg naar zijn tante in Ourton, in Wallonië. Het Ardennenoffensief van de Duitse troepen in W.O.II is net begonnen, maar dat weet hij niet. We ontmoeten Richard in het gezelschap van Amerikaanse soldaten, ergens in een lazaret, op het moment dat hij besluit om mee te gaan vechten tegen de Moffen. Maar een Amerikaanse officier stuurt hem wandelen. Ondertussen heeft een groep Amerikaanse soldaten zich teruggetrokken uit een bouwvallige boerderij wegens oprukkende vijanden. Hun collega Mike (Del Negro), die zich te slapen heeft gelegd tussen het puin, mist de terugtocht en blijft achter. Richard loopt hem tegen het lijf en samen proberen ze de achterhoede van het US-leger te bereiken. Tijdens een tussenstop bij Waalse boeren stuiten ze op een Duits officier en zijn chauffeur. Richard schiet de officier dood en Willy (Fons Rademakers) nemen ze mee als krijgsgevangene. Een lange tocht door een ijskoud, besneeuwd en onherbergzaam landschap begint voor Richard, Mike en Willy.

De Vijanden is niet echt een oorlogsfilm, het is een film in de rand van de oorlog. De ontploffingen en de bomkraters, de legervoertuigen, de modder en de ellende zijn nooit ver uit de buurt, maar pas tegen het einde sleept Hugo Claus acteurs en toeschouwer het oorlogsgeweld in en het moet gezegd: voor een film met een dergelijk klein budget hebben de eindscènes een aanvaardbaar realiteitsgehalte. Dat kan niet worden gezegd van het verhaal zelf. Dat hangt jammer genoeg met haken en ogen aan elkaar. Niets is zo moeilijk om te maken als een roadmovie en De Vijanden is dat grotendeels. Wanneer de eenheid van plaats, tijd en actie – de basisvoorwaarden uit de antieke Griekse tragedie - worden opgegeven, moet er een stevige lijm voorhanden zijn om de versnipperde onderdelen tot een consistente eenheid samen te voegen. Heel wat roadmovies zijn niet meer dan een verzameling aan elkaar gekoppelde incidenten, waarbij de kracht van de onderdelen niet uitmondt in een krachtiger totaalspektakel. Bij De Vijanden is dat niet anders: de onderdelen zijn op zich al niet zo sterk en dat heeft gevolgen voor de algemene indruk die de film uitstraalt: goed gevonden, maar langdradig en een beetje saai.

De acteerprestaties zijn wisselvallig van kwaliteit. Algemene vaststelling: Robbe De Hert is een betere regisseur dan acteur. Zijn prestatie als één van de drie hoofdacteurs valt tegen. Misschien ligt het voor een stuk aan de zeer slechte nasynchronisatie, maar zijn personage slaagt erop geen enkel moment in om de toeschouwer te raken. Zijn manier van kijken en bewegen, zijn uitstraling, het zegt allemaal weinig en overtuigt niet. Dat heeft te maken met zijn rol van underdog, onvolwassen tiener en ettertje, een weinig inspirerende rol die als een molensteen om z’n nek hangt en waaraan hij in de loop van de film niet kan ontsnappen. Zijn personage blijft ééndimensionaal zonder noemenswaardige evolutie. Del Negro komt beter uit de verf en mag zijn menselijke kant tonen wanneer Willy achtergelaten wordt in het bos. Fons Rademakers, de Duitser, de rotmof, is uiteindelijk de figuur die op medeleven kan rekenen. Zijn rol is niet zo groot, maar hij straalt voldoende onschuld en kameraadschap uit om de toeschouwer te vertederen. Hij verpersoonlijkt op z'n eentje alle zinloosheid en absurditeit van het oorlogsvoeren.

BEELD EN GELUID
De Vijanden is nog in zwart/wit opgenomen. Bridge Entertainment heeft z'n best gedaan om de kwaliteit van de 40 jaar oude pellicule te herstellen en vuil en beschadigingen zijn zo goed als helemaal verwijderd, maar de kwaliteit van de drager zelf blijkt niet fameus: van echte wit en echt zwart is geen sprake, De Vijanden moet het doen met vergrijsde tinten zonder veel contrast of detail. Op die manier is het bekijken van deze kopie een vermoeiende klus. Het geluid is lamentabel. De nasynchronisatie is onzorgvuldig en slordig uitgevoerd: doffe klanken, schelle klanken, metaalachtige echo's op de stemmen in het bos, verschillende stemregisters voor De Hert. De film is Nederlands ondertiteld en dat is nodig, want hij is hoofdzakelijk Engels gesproken. Gelukkig voor Robbe spreekt de Duitstalige Willy een mondje Engels, anders had ie de rol van tolk op zich moeten nemen tussen Willy en de Amerikaan. Kwam dat Hugo Claus even goed uit!

EXTRA'S
Première van De Vijanden in Antwerpen is een zeer ongelukkig stukje film: de helft van de bijdrage is gewijd aan de begintitels van de film, dan een korte aankondiging door een mannelijke en een vrouwelijke BRT-medewerker die weinig relevant is en vervolgens een minuscuul fragmentje met Hugo Claus die op de persconferentie zegt dat Vlaanderen totaal geen filmland is en dat er voor het kleine budget dat de overheid ter beschikking stelt zo'n 80 kandidaten zijn. Een tegenvaller. Ook op de dvd: een overzicht van De Vlaamse Film Collectie.

CONCLUSIE
De Vijanden is één van die Vlaamse films waar ferm naar opgekeken wordt omdat Hugo Claus scenario en regie voor z'n rekening neemt, maar die lof is overdreven en niet helemaal terecht. In werkelijkheid voldoet deze productie niet aan de verwachtingen, is ze traag, een beetje leeg – maar dat is misschien een metafoor voor de zinloosheid van de oorlog? – en haalt ze geen enkele professionele standaard qua geluid, acteerprestaties en kwaliteit van de drager. Voor verzamelaars.