FILM
Berlijn tijdens de laatste 12 dagen van de Tweede Wereldoorlog: de stad is grotendeels verwoest door de geallieerde bombardementen en vanuit alle richtingen belegeren Russische troepen de buitenwijken. In het centrum van de stad, diep onder de grond en meters gewapend beton, heeft Adolf Hitler zich met zijn militair commando en naaste medewerkers in een speciaal gebouwde bunker teruggetrokken om van daaruit de geallieerde opmars af te slaan. Voor het eerst zien we Hitler uitgebreid in woord en daad in een Duitse film, niet als de bullebak en opzwepende redenaar op de partijdag in Nürenberg, maar als een gewone man met ups en downs, met een menselijke en een monsterlijke kant.



Ondanks de slechte berichtgevingen van zijn generaals aan het front blijft Hitler geloven in een uiteindelijke overwinning. Hij redetwist met zijn hoge militairen over de te volgen koers, over de strategie, hij vervloekt het Duitse volk dat hij verantwoordelijk acht voor de stroom van nederlagen, noemt de Duitsers lafaards en landverraders, maakt zijn secretaresse het hof, kijkt met vertedering naar de kinderen van Goebbels op zijn eigen verjaardagsfeestje en beslist op impulsieve wijze dat verse troepen – die er niet meer zijn - worden ingezet of elders weggetrokken om Berlijn te ontzetten. Dat de vijand ondertussen op nog geen halve dag van de bunker staat lijkt hem niet te deren.

Eva Braun, zijn verloofde die hij net voor het einde zal trouwen, probeert de toenemende zwartgalligheid en de bedrukte sfeer in het ondergrondse complex te bezweren met uitbundige en wilde feestjes waarop de champagne, mooie meisjes en alles wat schaars en duur is overvloedig voorhanden zijn. Eva drinkt en rookt, gedraagt zich uitdagend en amuseert zich alsof elk moment het laatste is. De soldaten bedrinken zich 24 uur rond de klok en lonken naar de vrouwen. De führer is als maar depressiever, verwarder en zenuwachtiger. Z'n plannen zijn met het uur waanzinniger en de sfeer in de bunker neemt tegelijk hallucinante en Felliniaanse afmetingen aan. De tijd staat er stil. Het eind van het duizendjarige rijk is nabij wanneer het vijandige kanonvuur en de inslaande bommen de omgeving van de bunker doen daveren.



Het einde van de film is uiteraard voor niemand een geheim. De afloop is bekend. Toch slaagt de regisseur erin om de kijker meer dan twee uur lang te boeien met dit portret van de beroemdste en beruchtste wereldburger van de vorige eeuw. Oliver Hirschbiegel heeft er alles aan gedaan om Hitler en zijn trawanten als normale menselijke wezens voor te stellen. Alleen zo was het mogelijk om de waanzin van hun daden in de verf te zetten en het contrast beter uit te laten komen. Want mocht het niet om mensen gaan, maar om booswichten, om monsters, dan waren hun daden wellicht makkelijker aan te nemen, maar de regisseur toont hoe ze hun kwetsbaarheid en hun menselijkheid zijn kwijtgeraakt of onderdrukken voor het goede doel: het Nationaal Socialisme, het vaderland en de hele wereld. Of zoals Bruno Ganz het zegt wanneer Hitler het débâcle beetje bij beetje onder ogen durft te zien: Es war nicht nur für Deutschland. Met andere woorden zijn droom en zijn ideaal waren zgn. voor het hele arische ras bestemd.

Der Untergang is een moeilijke evenwichtsoefening, zeker voor een Duitse ploeg. De kans op ontsporing en zware kritiek van buitenaf bleef gelukkig voor het productieteam beperkt tot een paar zijdelingse en minder belangrijke opmerkingen. Aan de inhoud en de toon van de film werd niet geraakt. Het project kostte zijn investeerders ruim 13.5 miljoen Euro. Hirschbiegel filmde in München, maar ook in Rusland. De buitenopnamen werden in Sint-Petersburg gemaakt en de samenwerking met het Russische personeel en de Russische administratie verliep voorbeeldig. Geen evidentie voor een land dat miljoenen burgers verloor tijdens het naziregime.



Bruno Ganz brengt in Der Untergang één van de beste Hitler-imitaties ooit, of beter: hij vermengt het beste van Ganz met de Hitler-trekjes die iedereen kent uit de Duitse propagandafilms. In een paar scènes zorgt Ganz voor bloedstollende acteerprestaties. Zoals hij zelf aangeeft zijn ze overdreven naar de normen van deze tijd, maar voor dié periode realistisch en aannemelijk, rekeninghoudend met de slaafsheid en de onderdanigheid waartoe Hitler zijn medewerkers zonder problemen leek te kunnen dwingen. Hij was een schuimbekkende potentaat zoals wij die niet meer kennen, een man die besliste over leven of dood alsof het om het dooddrukken van een mug gaat. Ook fysiek is Ganz zeer sterk: er zijn de schaarse momenten van menselijkheid en twijfel, maar meestal is de Führer in één of andere bui terwijl de snel toenemende ziekte van Parkinson haar tol eist en z'n schouders steeds dieper gaan doorhangen. Uiteindelijk is hij nog een schaduw van zichzelf, een hoopje menselijke miserie, ziek, vergeetachtig, hondsbrutaal, maar een gentleman tegen het personeel. Want de film is gebaseerd op het gelijknamige boek van Joachim Fest en op de herinneringen van o.a. Hitlers secretaresse Traudl Junge (Alexandra Maria Lara). Zij leidt de film in, was toentertijd 22 en afkomstig uit München. Ze stelde zich nauwelijks vragen over de stand der dingen en ze was zoals de meesten van haar landgenoten erg onder de indruk van de persoonlijkheid en de charme van de Führer; ook zij maakte zijn afgang als een persoonlijke nederlaag mee en ook zij vraagt zich nu af waar ze toen mee bezig was.

Het slot van Der Untergang is apocalyptisch. We maken het einde mee van een rijk dat de ambitie had om voor 1000 jaar z'n hegemonie over de wereld te vestigen. Na amper 12 jaar wordt de droom vanuit het westen aan stukken gebombardeerd en is er voor de meeste vertrouwelingen van de Leider geen plaats meer in Berlijn, in Duitsland, op aarde. Hun rest alleen nog zelfmoord. Wie geen schuld treft probeert nog weg te komen terwijl de bommen langs alle kanten diepe kraters slaan en het lawaai oorverdovende afmetingen aanneemt. Laverend tussen de arriverende Russische soldaten baant Traudl zich een weg naar buiten. De halve stad staat ondertussen in brand, het vuur verschroeit de huid van de vluchtelingen op straat, voortdurend storten gebouwen in. Wie erbij was vergeet het nooit, wie er niet bij was, prijst zich gelukkig. Na de dood van de Führer vechten zijn militaire commandanten om de macht. Sommigen willen de Russen tot de laatste man bevechten, anderen denken aan onderhandelingen met de Amerikanen om samen het Rode Gevaar te lijf te gaan. Niemand denkt aan overgave.



BEELD EN GELUID
Der Untergang is prachtig van beeld. De meeste scènes spelen zich af in een donkere omgeving met tinten van groen en grauw tot bruin en zwart. Er hangt mist en/of rook en in de bunker is het licht schel (neonlampen in de gangen) of gedempt (vertrekken van de Führer) met matte kleuren. De buitenopnamen baden in harde, blauwachtige kleuren, regelmatig verstoord door felle lichtflitsen en de rookpluimen van ontplofte bommen en granaten. Dan wordt de omgeving grauw. Het contrast is groot, het beeld scherp.
Het geluidsspoor doet alles om het een 5.1-gebruiker naar de zin te maken: het gedaver van de bunker bij een goed gemikte inslag, het fluiten van de kogels op straat, het geschreeuw van mensen, de harde bevelen, het geruzie in de vertrekken van Hitler, het komt langs alle kanten op de kijker/luisteraar af alsof ie er middenin zit. De muziek is zeldzaam, met strijkers en een diepe cello op tonen van de Engelse toondichter Henry Purcell uit het slot van zijn opera Dido en Aeneas, een meeslepend, treurend en heimweeverwekkend muziekstuk.



EXTRA'S
Deze dvd-versie bevat een tweede disk met extra's. The Making of is een lange documentaire (60 min.) waarin alle belangrijke acteurs uit de film hun personage voorstellen en vertellen hoe makkelijk of hoe moeilijk ze het gehad hebben om zich in de rol in te leven of er zich mee te vereenzelvigen. Bruno Ganz legt uit hoe moeilijk hij het had met zijn Hitler-interpretatie. Producent en regisseur hebben het uitgebreid over de voorbereiding van de film en hun bewuste keuze om de personages niet per se als monsters te portretteren. B-roll bevat een aantal korte setopnamen (5 min.). Alle interviews die verwerkt zijn in de documentaire staan mooi achter elkaar zonder onderbrekingen of afdekking door beeldmateriaal. Uiteraard ook de originele bioscooptrailer en een aantal trailers van verwante A-film-producties.

CONCLUSIE
Der Untergang is een indrukwekkende, overtuigende, boeiende en spannende film met personages die perfect zijn gecast voor hun rol. Oliver Hirschbiegel levert een onderhoudende film af die geen moment verveelt en een realistisch weergave is van de laatste dagen van het Nazi-regime. Aan decor en opbouw van de bunker is de allergrootste zorg besteed. De acteerprestaties zijn excellent, met een bijzonder vermelding voor Bruno Ganz en Juliane Köchler. Der Untergang is de eerste grote Duitse film over Hitler. Oliver Hirschbiegel en zijn ploeg hebben niets aan het toeval overgelaten en een Hitler-film gemaakt zoals alleen Duitsers dat kunnen gezien de context. Hij toont ook nadrukkelijk dat Hitler finaal niet één volk (het joodse) maar twee volkeren (Joden én Duitsers) wilde uitroeien. Met Der Untergang is niets mis. Deze film is grote klasse.