Na de mysterieuze dood van zijn baas, wordt Fred Stiller (Klaus Löwitsch) de nieuwe technisch directeur van Simulacron, een bedrijf dat in opdracht van de overheid simulaties maakt over maatschappelijke en technologische ontwikkelingen in de nabije toekomst. Daarvoor heeft de overleden directeur Henry Vollmer een programma geschreven en een virtuele wereld gecreëerd die er precies zo uitziet als de onze en waarin de experimenten via extra input kunnen worden versneld. Op die manier komen problemen in bijv. het verkeer en in de economische sector ruim op voorhand aan het licht en kan de overheid doelgericht optreden. Maar uiteraard trekt het simulatieprogramma van Simulacron ook de aandacht van machtige concerns, van Stahl AG bijv., dat maar al te graag zou weten hoe de vraag naar staal de komende 20 jaar evolueert.

 

Al meteen na z’n aantreden merkt Fred Stiller dat hij in bizar gezelschap terecht is gekomen: niet alleen de medewerkers van de grote baas reageren afstandelijk en een beetje wereldvreemd, ook de baas zelf hult zich graag in een wolk van geheimzinnigheid en via insinuaties van collega Günther Lausch (Ivan Desny) - die tot zijn grote verbazing tijdens hun gesprek in de bedrijfsbar plots in het niets verdwijnt - dringt het langzaam tot Stiller door dat de dood van zijn baas meer was dan een toevallig ongeluk. Meer nog: Fred Stiller komt erachter dat Henry Vollmer is vermoord omdat hij een geheim op het spoor was dat een gevaarlijk vormde voor het voortbestaan van het project. Hij besluit om in het virtuele programma van zijn voorganger te stappen in een poging een aanwijzing te vinden. Z’n allereerste trip loop bijna fout af wegens sabotage, maar Stiller laat zich niet afschrikken en laat zich een tweede keer in de virtuele werkelijkheid van Simulacron projecteren om er een ontmoeting te hebben met ene Einstein, de contactpersoon van het simulatiesysteem en het eerste van de bijna 10.000 mensachtige circuits die Vollmer heeft gecreëerd. Fred wordt niet veel wijzer, maar hij gaat zich wel vragen stellen over de echte en de gesimuleerde werkelijkheid: is hij een mens van vlees en bloed of is hij - net zoals Einstein en zijn soortgenoten - niet meer dan een verzameling elektronische schakelingen in een simulatieprogramma. Is m.a.w. alles wat hij als realiteit ervaart misschien niet meer dan een zoveelste Wereld aan een Draad?

 

Rainer Werner Fassbinder baseerde zich voor zijn enige sciencefictionfilm op de roman Simulacron Three (1964) van de Amerikaanse schrijver Daniel F. Galouye (1920-1976), een tijdgenoot van die andere bekende sciencefictionauteur Philip K. Dick. Alleen is Galouye ondertussenalweer vergeten, hoewel zijn werk ooit met een Hugo Award werd bekroond. Gelukkig heeft men is z’n oeuvre onlangs in de Verenigde Staten herondekt en is het niet denkbeeldig dat we in de komende jaren nog meer van zijn werk op het witte doek te zien krijgen. Samen met Fritz Müller-Scherz werkte Rainer W. Fassbinder Simulcacron Three in Parijs om tot een scenario. Omdat al in een vroeg stadium bleek dat een gewone bioscoopfilm niet binnen de mogelijkheden lag, groeide het project uit tot een meer dan drie uur durende (2-delige) tv-film, gefinancierd door de WDR en gedraaid voor zo’n 900.000 DM in minder dan 45 dagen.

 

Welt am Draht is een complexe en gedurfde film waarin de menselijke psyche en het menselijk bewustzijn worden gepeild. Realiteit, schijnwerkelijkheid, droom en cybervirtualiteit komen heel dicht in elkaars buurt en raken zelfs in elkaar verstrengeld, waardoor Simulacron al zeer duidelijk goochelt met onderwerpen die in de V.S. pas een kwarteeuw later in The Matrix-trilogy (1999-2004) en Minority Report (2002) aan bod zouden komen. Fassbinder kon anno 1973 evenwel niet rekenen op de CGI-snufjes van de gebroeders Wachowski of Steven Spielberg om z’n toekomstwereld te visualiseren. Special effects zijn overigens nooit zijn ding geweest en dus steunde hij volledig op de creativiteit en het voorstellingsvermogen van acteur en production designer Kurt Raab (Händler Der Vier Jahreszeiten, 1972) voor de decors van het computercentrum en de futuristische wereld waarin Welt am Draht zich afspeelt. Dankzij hun jarenlange samenwerking was het voor Kurt Raab vrij makkelijk om zich een beeld te vormen van de toekomstige wereld die de regisseur voor ogen had en hij levert precies wat van hem wordt verwacht: modernistische, een beetje lege kantoorvertrekken en lange, onpersoonlijke gangen, waardoor de camera ongestoord van de ene in de andere kamer binnendringt of scheerlings over de grond beweegt tussen stoelen- en tafelpoten, wat spanning en tegelijk vervreemding veroorzaakt en een gevoel alsof het hier om een koele, berekende en onpersoonlijke wereld zou gaan. Voor de rest zijn alle Fassbinder-ingrediënten aanwezig: horizontale en verticale lijnen die het beeld links, rechts, boven en onder op geregelde tijdstippen afsnijden, reflecterende spiegels, transparante wanden, doorzichtige lampenkappen, glinsterende glaselementen, onverwachte lichteffecten, etc. De buitenopnamen zijn exclusief opgenomen in Parijs, waar anno 1973 op grote schaal modernistische torenflats en indrukwekkende winkelcentra uit de grond werden gestampt die in Duitsland op dat moment nog niet bestonden.

 

Naast een aantal uitstekende en bekende Fassbinder-acteurs (Klaus Löwitsch, Günter Lamprecht, Ulli Lommel, Kurt Raab, Margit Carstensen, Ingrid Caven) voert de regisseur in Welt am Draht ook een aantal succesvolle acteurs op uit de Duitse cinema van de jaren vijftig en zestig (schlagerzanger Bruce Low en de acteurs Rudolf Lenz, Karl Heinz Vosgerau, Barbara Valentin, Wolfgang Schneck en Ivan Desny) en hij plaatste ze in totaal andere rollen dan het toenmalige publiek gewend was. Het is een typische Fassbinder-spielerei, maar ze past precies in het thema van deze film, waarin niets is wat het lijkt en alles toch lijkt op iets wat bekend is. Fred Stiller is overigens het enige personage in Welt am Draht dat de kijker een zekere houvast biedt. Klaus Löwitsch speelt de rol met overgave en overtuiging en de ontreddering en aliënatie van zijn personage weet hij zeer precies te karakteriseren, ondanks het feit dat hij op dat punt is z’n leven een serieus drankprobleem had en volgens Michael Ballhaus (cameraman van Welt am Draht en supervisor bij de digitale restauratie van de film; zie Extra’s) meestal dronken voor Fassbinders camera stond, z’n tekst voortdurend vergat en moeilijk toegankelijk was voor regieaanwijzingen. In de film is niets te merken van dat alles. Löwitsch hanteert een zuinige no-nonsensestijl, kraamt begrijpelijke en zinvolle taal uit en doet dat op een natuurlijke en vrij rustige, zij het ferme manier. Opvallende verschijningen in Welt am Draht zijn de vrouwelijke personages: stuk voor stuk fel gemaquilleerde babes met afgrijselijke pruiken in afschuwelijke toiletten. Het is zonder twijfel een vingerwijzing van de regisseur over wat er aan de hand is in de wereld van Fred Stiller en co., maar tegelijk laat Fassbinder ook niet in z’n kaarten kijken en zet hij de toeschouwer lange tijd op het verkeerde been, waardoor deze tweedelige tv-film spannend blijft tot in de allerlaatste minuut.

 

 

De beeldkwaliteit is zo goed als maar enigszins mogelijk. Fassbinders voormalige cameraman Michael Ballhaus (The Departed, 2006; Air Force One, 1997) was verantwoordelijk voor de digitale restauratie van de tv-film (in opdracht van de Fassbinder Foundation) en zegt gelukkig te zijn met het resultaat, al geeft hij toe dat niet alle ongerechtigheden weggewerkt zijn. Je mag best zien dat dit een oude film is, is z’n commentaar. Waarmee Blu-ray-fanaten het wellicht niet eens zullen zijn, maar de kans is dan ook klein dat Welt am Draht op Blu-ray uitkomt, want dat is niet per se de doelgroep van deze film. Ballhaus en z’n crew hebben prima werk geleverd: de kleuren zijn in hun oude luister hersteld en de zwarte & witte punten, de strepen en de haartjes zijn voor 99 procent weggewerkt. Toch zijn er ook fragmenten die vrij flets ogen, met afgewassen kleuren en weinig contrast. Dat is vooral het geval in de buitenscènes (die altijd al stiefmoederlijk behandeld zijn door Fassbinder). Het is niet altijd duidelijk wat het gevolg is van ouderdom, slechte bewaarmethoden of slechte behandeling en wat intentioneel is. Zo begint de film met een fragment aan de slagboom van Simulacron: twee auto’s stoppen en rijden vervolgens het parkeerterrein op. Het beeld is grauw, korrelig en het trilt. Michael Ballhaus vertelt in de Extra’s dat Fassbinder een bunsenbrander onder de lens liet neerzetten. Wie goed kijkt ziet niet alleen de opstijgende lucht, maar zelfs de condensatiedruppels op de lens! Hoeveel meer trucs heeft hij toegepast om een uniek effect te creëren en de werkelijkheid te vervormen of te beïnvloeden? De technische kwaliteit van een gerestaureerde Fassbinder-film beoordelen is dus niet altijd evident. Laten we het zo stellen: voor de diehardfans is deze restauratie het neusje van de zalm, want beter is gewoon onmogelijk. Het zwartniveau is meestal in orde (behalve in de buitenscènes) en de detaillering is oké. Het materiaal staat in een 1.33:1-beeldverhouding, de standaardmaat van de meeste Fassbinder-films in de jaren zeventig.

 

Voor de geluidtrack van zijn films heeft Fassbinder nooit veel interesse gehad. Hij zwoer heel lang bij mono. Dat is ook het geval voor Welt am Draht, dat evenwel heel wat speciale geluidseffecten bevat die in stereo veel beter tot hun recht kunnen komen. Het zij zo. De muziek is van de hand van de eerder obscure Gottfried Hüngsberg, die nadien nauwelijks nog filmcomposities afleverde, wellicht wegens zijn huwelijk met de Oostenrijkse Nobelprijswinnaar voor literatuur Elfriede Jelinek. Het geluid is uitstekend gerestaureerd, maar ruis is zo wat overal aanwezig.

 

In de lange documentaire Fassbinder Welt am Draht: Blick voraus in Heute (48’30”) vertelt scenarist Fritz Müller-Scherz over z’n samenwerking met R.W. Fassbinder in Parijs en hoe ze aan een bistrotafeltje het script ineen boksten tijdens een aantal weekends, want tijdens de week waren er de toneelopvoeringen in München en ’s nachts de filmopnamen van eerdere scenario’s. Müller-Scherz herinnert zich dat Fassbinder moeilijk kon zijn als regisseur, maar tijdens hun weekends in Frankrijk was hij ontspannen en relaxed.

 

 

Karl Heinz Vosgerau (ondertussen 82 jaar oud) herinnert zich de eerder toevallige ontmoeting met Fassbinder en diens voorstel om samen te werken. Hij kreeg uiteindelijk de rol van Simulacron-directeur Herbert Siskins, die hij op een zeer persoonlijke manier gestalte kon en mocht geven. Dat hij voor de opnamen een aantal weken in Parijs verbleef, dat herinnert hij zich niet meer. Toch noemt hij de samenwerking met R.W. Fassbinder de beste tijd uit z’n lange en succesvolle carrière.

 

In de restauratiestudio praat Juliane Lorenz (hoofd van de Fassbinder Foundation) met Michael Ballhaus tijdens het bekijken van de digitaal gerestaureerde print van Welt am Draht. Ballhaus is opgetogen, want zijn film ziet er weer als nieuw uit. Niet dat dit zijn enige project was voor Fassbinder: samen maakten ze 15 van zijn bekendste films. Ballhaus haalt anekdotes aan over het draaiproces en de samenwerking met de cast en crew en hij toont Lorenz enkele ongerechtigheden die hij bewust heeft laten zitten tijdens de restauratie: dat merkt de kijker niet, meent hij, die kijkt vol spanning naar de interactie tussen de hoofdpersonages. Lorenz is het er duidelijk niet mee eens, zij wil een perfecte afwerking, maar (voorlopig?) legt ze zich bij het oordeel van de meester neer.

 

Welt am Draht is een spannende, aangrijpende en belangrijke film, weliswaar een buitenbeentje in het oeuvre van R.W. Fassbinder, doch dat was zijn zwoele homo-erotische vertelling Querelle (1982) ook, waarmee de Duitser alleen maar bewijst dat hij een veelzijdig talent is dat geen genres schuwt. Maar Welt am Draht is ook avant-gardistisch in die zin dat de film in 1973 een verhaal vertelde dat nog nooit eerder was verteld en dat voor het publiek van die tijd – veel meer dan voor ons vandaag - puur sciencefiction was. Bovendien was het nog 10 jaar wachten op een verwante film als Blade Runner (1982), bijna 20 jaar op Total Recall, 25 jaar op The Matrix-trilogy en zelfs 30 jaar op Spielbergs Minority Report (2002). Welt am Draht is en blijft m.a.w. een indrukwekkende prestatie van misschien wel de invloedrijkste regisseur uit de tweede helft van de vorige eeuw.