Cis den Dove is een buitenbeentje. Hij woont alleen met z’n hond op een gammele schuit op de Maas en hij leeft van wat de rivier te bieden heeft, van stroperij en van wat hij met z’n geweer uit de lucht kan schieten. Het kost hem af en toe een boete en de confiscatie van z’n geweer, maar dat accepteert hij zonder morren. Cis heeft nl. geen andere middelen van bestaan. De enige persoon met wie hij contact en zelfs een vriendschappelijke relatie heeft is dorpsarts Van Taeke, getrouwd en vader van vier zoontjes en door de gemeenteraad in dienst genomen om over de gezondheid van de kudde te waken. Af en toe drinken ze samen een glaasje jenever en Dr. Van Taeke biedt Cis den Dove dan altijd een dikke sigaar aan, ter bezegeling van hun verstandhouding als het ware. Dr. Van Taeke en z’n vrouw zijn inwijkelingen in het dorp. De inwoners noemen hem de Fries, want hij praat niet alleen anders, hij komt ook van ver en in een tijd dat transport georganiseerd werd met paard en kar, was Friesland inderdaad zowat aan het andere eind van de wereld. De Van Taekes houden zich afzijdig. Hij heeft z’n handen vol met z’n praktijk, zij zorgt voor de jongens en het huishouden. Pogingen van de burgemeester om een zekere relatie met de dokter op te bouwen op grond van zgn. gemeenschappelijke belangen, worden door Van Taeke systematisch afgewezen. Zijn enige belang is de zorg voor zijn patiënten en dat maakt hij de burgemeester zonder schroom en in niet mis te verstane bewoordingen duidelijk. Maar daarmee jaagt hij de burgemeester tegen zich in het harnas, want is Van Taeke niet bij zijn gratie één van de belangrijkste figuren in het dorp? De oude Brabander zint op een kans om zich van de naar zijn normen hovaardige Fries te ontdoen. Het 25-jarig jubileum van Van Taeke als dorpsarts lijkt hem daarvoor het geschikte moment.

Fons Rademakers debuteerde in 1958 met Dorp Aan De Rivier, naar een roman van Anton Coolen en een scenario van Hugo Claus. U kent deze Nederlandse regisseur wellicht beter als de maker van Mira (1971) en uiteraard van z’n grote succesfilm De Aanslag (1986) waarvoor hij in 1987 o.a. de Oscar én de Golden Globe voor beste niet-Engelstalige film in ontvangst mocht nemen. Maar het meesterschap schemerde al dertig jaar eerder, want Rademakers debuut Dorp Aan De Rivier werd in 1960 genomineerd voor een Oscar. Wie de film vandaag bekijkt fronst wellicht de wenkbrauwen over zo veel lof voor een zwart-witfilm van dit kaliber, maar was het niet in 2012 dat een zwart-witproductie zonder eigen geluid met de Oscar aan de haal ging? Het probleem in Dorp Aan De Rivier vormt het zo goed als plotloze begin waarin de aandacht voortdurend verschuift naar andere personages en situaties, waardoor de film op een etnische collage over een vergeten periode uit de vaderlandse (in dit geval Nederlandse) historie lijkt. Maar dat verandert op het moment dat Cis den Dove de kijker confronteert met zijn vriend Dr. Van Taeke die, te paard en onderweg naar een patiënt, de burgemeester en Nooteboom op straat passeert en hun uitvoerige groet met niet meer dan een hoofdknikje beantwoordt. De burgemeester reageert gepikeerd tegen Nooteboom en het is meteen duidelijk dat een confrontatie tussen beide in hun eer gekrenkte mannen en de weerbarstige Fries onafwendbaar is.

Verrassend is het feit dat Rademakers het verhaal op vrij moderne en rechtlijnige manier afwikkelt zonder nevenverhalen als stoorzender. Het was anno 1958 beslist zelden gezien in onze contreien, want de regisseur kiest resoluut voor een scenario vol spanning en intrige terwijl z’n Europese tijdgenoten eerder voor een kunstzinnige aanpak kozen. Dorp Aan De Rivier is met andere woorden veel meer op Amerikaanse leest geschoeid en het hoeft geen betoog dat de film precies daardoor de aandacht trok van de Oscar-jury. De Franse regisseur Marcel Camus trok in Hollywood dat jaar aan het langste eind met z’n prent Orfeo Negro (1959), maar voor Rademakers was de nominatie het begin van een lange en succesvolle carrière. Het verschil met de winnaar voor beste Engelstalige film kon evenwel niet groter zijn. William Wylers remake van het Ben Hur was niet alleen in kleur gefilmd met een uitgebreide cast in een adembenemend decor, het was ook een productie die alle kenmerken had van een moderne hedendaagse film: natuurlijke performances, romantiek, emotie, spanning en zelfs een flinke portie geweld. Daar was Rademakers in 1959 nog niet aan toe. Z’n acteurs hebben hun toneelervaring nog niet helemaal afgelegd en de dialogen klinken dan ook vaak nog wat houterig en onnatuurlijk, met Max Croiset (Dr. Van Taeke) als enige uitzondering. Bovendien heeft de interactie soms kolderachtige kwaliteiten die eerder refereren naar de periode van de stille film dan naar de frisse wind die al sinds meer dan een decennium door de Angelsaksische cinema waaide. Het klinkt contradictorisch dat een film die in de tijd van Jezus wordt gesitueerd moderner en eigentijdser oogt dan een productie over feiten uit de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw – Coolens roman dateert uit 1934 – maar tijdssituering is in deze geen criterium, visualisatie en executie zijn dat wel voor een medium dat staat of valt met de kracht van z’n beeldinformatie.

Dat alles neemt niet weg dat Dorp Aan De Rivier een belangrijke film is uit onze rijke Nederlandstalige filmgeschiedenis. Mede dankzij de Oscar-nominatie werd Rademakers’ debuutfilm hoog aangeslagen en was Dorp Aan De Rivier een voorbeeld voor alle regisseurs in Nederland en Vlaanderen in de jaren zestig en zeventig, want met z’n eerlijke afspiegeling van de oer-Hollandse cultuur en leefwijze en de prachtige opnamen van winterse landschappen en bevroren rivieren was Dorp Aan De Rivier de roerganger voor de vloed van heimat- en boerenfilms die onze bioscopen twee decennialang overspoelden. Met z’n film Mira (genomineerd voor de Palme d’Or in Cannes), met in de hoofdrollen Willeke van Ammelrooy en Jan Decleir, zou Fons Rademakers trouwens in 1971 de beste productie in dat genre naar het witte doek voeren.